Jaźwica. Wzmianka o marmurołomie „Szewce v. Jaźwice” pojawiła się już w końcu XIX wieku [1], może jednak nie dotyczyć obecnego złoża „Jaźwica”, bowiem nazwa ta przypisywana jest kilku miejscom w okolicach Chęcin [2]. Przez następne kilkadziesiąt lat brak tej nazwy w źródłach mówiących o działalności „Marmurów Kieleckich”. Nazwa ta pojawiła się dokumentach firmy na początku lat 60. XX wieku. Zasoby złoża „Jaźwica” zostały zarejestrowane w 1960 r. (Belcarz – CBDG 800573), a następnie były dokumentowane w kat. B, C₁ i C₂ w 1964 r. (Garlicka – CBDG 65566), 1967 r. (Kruczałowa – CBDG 69606) i 1980 r. (Gad, Juszczyk – CBDG 72928). Zgodnie z tą ostatnią dokumentacją złoże, obejmujące dwa wzniesienia: Jaźwicę i Górę Łgawą, zostało rozpoznane do poziomu 200 m n.p.m. Później dokumentacje te były aktualizowane dwoma dodatkami wykonanymi w 1985 r. (Cywicki – CBDG 88019) oraz w 2010 r. (Przybyszewski – CBDG 977509). Ten ostatni dodatek powiększył obszar złoża w kierunku południowo-zachodnim i południowo-wschodnim oraz zwiększył jego głębokość do poziomu 180 m n.p.m. Złoże ma więc obecnie powierzchnię około 42,9 ha oraz miąższość 20,2-69,2 m (średnio 54,1 m). Zasoby bilansowe złoża wynoszą 44 152 tys. ton, przemysłowe zaś – 39 401 tys. ton (2015 r.).

W złożu „Jaźwica” występują skały węglanowe środkowego oraz górnego dewonu (żywetu, franu) należące do formacji z Kowali. Reprezentowane są one przez grubo- i średnio- i cienkoławicowe dolomity oraz wapienie dolomityczne, wapienie stromatoporoidowe, wapienie koralowcowe, wapienie amfiporowe, wapienie ziarniste oraz wapienie mikrytowe (bardzo drobnokrystaliczne). Profil utworów dewonu odsłonięty w ścianach kamieniołomu należy do najciekawszych w regionie [3]. Skały te stanowią południowe skrzydło synkliny gałęzicko-bolechowickiej [4], stąd też warstwy skalne złoża mają rozciągłość zazwyczaj o kierunku WNW-ESE i zapadają prawie pionowo lub są silnie nachylone w kierunku północnym (NNE). W tym kierunku przechodzą w silnie sfałdowaną serię cienkopłytowych wapieni i margli najwyższego dewonu – famenu, a lokalnie są na nią nasunięte. Fałd wykształcony w tych skałach i odsłonięty w ścianie kamieniołomu był proponowany do ochrony prawnej [5]. W skałach dewońskich występują także kopalne, neogeńskie formy krasowe (leje i szczeliny), niekiedy o znacznych rozmiarach, wypełnione osadami gliniastymi, rzadziej piaszczystymi [6]. Udział krasu w złożu szacowany jest na 8-15%. W nadkładzie złoża o średniej grubości 8,4 m (maksymalnej 20,0 m), oprócz zwietrzelin oraz czwartorzędowych piasków i glin, występują permskie zlepieńce i brekcje, a także fameńskie margle.

Złoże „Jaźwica” jest eksploatowane przez „Marmury Kieleckie” od 1960 r. W ostatnich latach roczne wydobycie waha się od 1000 tys. t (2015 r.) do 2280 tys. t (2011 r.). Powstały w efekcie tej eksploatacji kamieniołom, dawniej stokowo-wgłębny, obecnie już praktycznie wgłębny ma obecnie znaczne rozmiary (długość około 1 km, szerokość 0,2-0,4 km), a składowisko odpadów, położone bezpośrednio na północ od wyrobiska, jest wyraźnie widoczne z trasy Kraków-Kielce oraz chęcińskiego zamku. W kamieniołomie otwarto siedem poziomów eksploatacyjnych, każdy o wysokości 10 m. Obecnie najniższy eksploatowany poziom położony jest na wysokości 190 m n.p.m. Eksploatacje prowadzona jest poniżej zwierciadła wód, jednak dopływ wód, sięgający 94 m³/godz., jest znacznie mniejszy od spodziewanego, co wynika z faktu, iż wody te ujmowane są także przez inne kamieniołomy działające na terenie Sitkówki. W północnej ścianie kamieniołomu, która sięga praktycznie granic złoża i nie będzie już eksploatowana, odsłaniają się silnie sfałdowane, cienkoławicowe utwory górnego dewonu. Odsłonięte w tej ścianie formy tektoniczne powinny zostać wyeksponowane i wykorzystane edukacyjnie po zakończeniu eksploatacji.

W 1972 r. otwarto na terenie zakładu linię produkcji kruszywa łamanego, które jest obecnie głównym asortymentem produkcyjnym. Oprócz kruszywa o różnej granulacji dla drogownictwa, do betonów i mas bitumicznych, w zakładzie produkuje się mączki nawozowe wapniowo-magnezowe. W 1994 r. podjęto ponadto wydobycie bloków z chronionego przez kras fragmentu złoża [7], jednak obecnie nie prowadzi się tej produkcji.

W północno-wschodniej części kamieniołomu „Jaźwica”, jeszcze do niedawna,  znajdowała się ściana skalna z pięknymi, naturalnie wypreparowanymi „robaczkowatymi” amfiporami i bulastymi stromatoporoidami. Wznowiona w 2019 r. eksploatacja tej czyści wyrobiska, zniszczyła to stanowisko. Fot. P. Król, 2015-2017.

---

[1] W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.
[2] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 93-95.
[3] G. Racki, A. Szlagowski, Punkt 4. Bolechowice, kamieniołomy Kieleckiego Przedsiębiorstwa Produkcji Kruszywa, Jaźwica; wapienie i margle dewonu środkowego i górnego, w: Przewodnik 53 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kielce 6-8.09.1981, red.  H. Żakowa, Warszawa, 1981, s. 171-179; G. Racki, Evolution of the bank…, s. 177.
[4] M. Hakenberg, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Chęciny, Warszawa 1973; tenże, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Chęciny, Warszawa 1974.
[5] G. Racki, T. Zapaśnik, Uwagi o tektonice utworów dewońskich synkliny gałęzickiej, „Przegląd Geologiczny” 1979, t. 27, nr 3, s. 154-158.
[6] J. Urban, Kras kopalny trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich (rkps, praca doktorska), Narodowe Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa, Kielce 2000.
[7] J. Lisner-Skórska, Stan rozpoznania…, s. 61-63; Lisner-Skórska, Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych…, s. 76-78.