Kopalnie i złoża

ZŁOŻA, KOPALNIE I ODMIANY MARMURÓW

Barwinek. Marmurołom o tej nazwie, położony bardzo blisko fabryki marmurów i stąd bardzo dogodny do eksploatacji, został formalnie uruchomiony przez „Marmury Kieleckie” w 1930 r. aczkolwiek szczegółowe sprawozdania produkcyjne z lat 1930-1931 nie podają wydobycia w tym marmurołomie[1]. Z kolei opis marmurołomu na Sosnówce Gesslera[2] może sugerować, że próby eksploatacji tuż za budynkami przedsiębiorstwa marmurów były czynione już przed pierwszą wojną światową. Marmurołom ten eksploatowany był okresowo do II wojny światowej (o czym świadczą listy pracowników[3]. Bezpośrednio po wojnie pozostawał w dyspozycji firmy, ale nie podjęto w nim wydobycia[4], zapewne z powodu położenia kamieniołomu w pobliżu cmentarza i zabudowy miejskiej. Odmiana barwinek znalazła się wśród odmian reklamowanych przez firmę w latach 30. ubiegłego wieku, była użyta m.in. do wystroju wnętrz Sanktuarium Marszałka Józefa Piłsudskiego otwartego w 1938 r. w Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach[5].

Kamieniołom, identyfikowany z wyrobiskiem na tzw. Górze Cmentarnej w Kielcach, był opisywany przez J. Czarnockiego[6], B. Gierycha[7] oraz E. i J. Fijałkowskich[8]. Wydobywano tu dewońskie wapienie formacji z Kowali o szarej barwie, zdaniem J. Czarnockiego[9] nie różniące się od eksploatowanych w szczytowej partii wzniesienia, czyli na Sosnówce kieleckiej. B. Gierych[10] charakteryzuje jednak surowiec z tego marmurołomu następująco: piękne zabarwienie jasnopopielate o odcieniu różowofiołkowym, z białymi, czerwonymi i oliwkowymi żyłkami i smugami (nazwa „Barwinek”) czyni z tego marmuru wdzięczne tworzywo przydatne do wyrobu galanterii marmurowej i mniejszych elementów dekoracyjnych wnętrza. Obecnie wyrobisko jest zachowane jedynie we fragmentach. Z. Rubinowski i Z. Wójcik[11] proponowali jego wyeksponowanie edukacyjno-turystyczne i ochronę.

Bolechowice. Nazwą bolechowice określa się jedną z najbardziej popularnych i od dawna wykorzystywanych odmian marmurów świętokrzyskich, o czym świadczą wyroby kamieniarskie i elementy architektoniczne wykonane z marmuru tej odmiany w zabytkach z przełomu XVI i XVII wieku i młodszych[12], a także w budownictwie monumentalnym XX wieku i praktycznie współczesnym[13]. Bolechowice znalazły się na liście marmurołomów założyciela kieleckiej fabryki marmurów, A. Welkego[14], oraz w innych zestawieniach stanowisk występowania marmurów z końca XIX wieku[15]. Marmur bolechowicki był do 1973 r. nieprzerwanie w ofercie kieleckiej fabryki marmurów, o czym informowała „Gazeta Kielecka”[16], A. Kriger[17], E. Fijałkowska[18], a także wiele innych źródeł publikowanych: L. Jenike[19], W. Gruberski[20], S. Kontkiewicz[21], Wieś Ilustrowana[22], H. Gessler[23]; Przewodnik Katolicki[24], J. Czarnocki[25], Codzienna Gazeta Handlowa[26], S. Kowalczewski[27], Katalog…[28] oraz J. Urban i J. Gągol[29], jak również liczne źródła archiwalne[30].

 Głównym miejscem identyfikowanym z marmurem odmiany bolechowice jest kamieniołom Panek[31], położony na terenie złoża wapieni „Bolechowice”. Złoże to, zarejestrowane w 1961 r. (Owczarek, Rubinowski – CBDG 139693), i następnie udokumentowane w 1972 r. (Kruczałowa – CBDG 153035) miało powierzchnię około 4,5 ha i obejmowało fragment wydłużonego wzniesienia zbudowanego z pochylonych warstw wapieni. Dlatego też jego pierwotna miąższość wahała się w szerokich granicach 12,0-64,1 m (średnio 35,9 m), Niewielki nadkład (średnio 1,2 m) tworzyła zwietrzelina oraz płaty piasków czwartorzędowych. Następną dokumentację geologiczną złoża opracowano w 1982 r., gdy złoże nie było już użytkowane przez „Marmury Kieleckie”.

Skały występujące w złożu i odsłaniające się w kamieniołomie reprezentują górnodewońskie wapienie amfiporowo-laminitowe górnych warstw sitkówczańskich formacji z Kowali oraz – w najwyższej części profilu – wapienie ziarniste[32]. Warstwy wapieni mają rozciągłość ESE-WNW i zapadają pod kątem 40-45° na SSW, stanowiąc północne skrzydło antykliny gałęzicko-bolechowickiej[33]. Cechują się bardzo wyraźnym uławiceniem, przy grubości warstw przekraczającej zazwyczaj (80% warstw) 0,5 m, często jednak również 1 m (50% warstw). Pocięte są dwoma prawie prostopadłymi do siebie zespołami spękań ciosowych, których średnie odległości sięgają 0,4 m i 0,56 m[34]. Wapienie mają szarobrązową barwę z różowawymi „chmurkami” i plamami fauny, głównie stromatoporoidów lub, rzadziej, koralowców oraz małży i ślimaków. Pocięte są białymi lub biało-różowymi żyłkami kalcytu. Wskaźnik bloczności geologicznej marmurów obliczony dla złoża „Bolechowice” wynosi 56%, przy czym udział bloków bardzo dużych (powyżej 2 m3) przekracza 10%[35]. Bloczność górnicza określona w planach ruchu kamieniołomu w latach 60. sięgała lub przekraczała 20% i była jedną z najwyższych wśród marmurołomów świętokrzyskich[36]. W konsekwencji marmur bolechowicki jest jednym z najlepszych i najbardziej użytecznych surowców marmurowych w regionie[37], pod warunkiem, iż jego eksploatacja prowadzona jest tradycyjnymi metodami, nie powodującymi zniszczenia bloczności złoża. Próby użycia innych niż tradycyjne metod eksploatacji (pił, wrębiarek) nie dały w przypadku marmuru bolechowickiego pozytywnych rezultatów[38]. Z kolei stosowanie kruszących środków wybuchowych w warunkach eksploatacji prowadzonej pod kątem produkcji kruszywa powoduje zniszczenie bloczności złoża, stąd postuluje się ochronę bloczności jego zasobów[39].

Kamieniołom Panek, który był głównym miejscem eksploatacji marmuru odmiany bolechowice co najmniej od okresu międzywojennego, położony jest około 0,5 km od trasy Kraków-Kielce, po jej wschodniej stronie przed miejscowością Sitkówka-Nowiny).  Wcześniejsze opisy A. Krigera[40] i H. Gesslera[41] wskazują, że łom bolechowicki nie mógł być położony dalej niż 0,5 km od współczesnej lokalizacji. Pochylone wapienie budujące złoże „Bolechowice” tworzą grzbiet wzgórza wydłużonego w kierunku równoleżnikowym, w związku z czym kamieniołom rozcinający to wzgórze od strony zachodniej ma charakter stokowo-wgłębny, podobne wydłużenie i obecnie długość około 350 m. Przez pewien czas po II wojnie światowej (do 1949 r.) wydobycie marmuru odmiany bolechowice prowadzono nie w głównym wyrobisku, lecz w mniejszych łomach na wschodnich zboczach Czerwonej Góry[42].

W okresie międzywojennym roczne wydobycie bloków odmiany bolechowice wahało się od kilkudziesięciu metrów sześciennych (np. w 1924 r. wydobyto ponad 26 m3 bloków przy zatrudnieniu średnio 5 robotników w sezonie[43]) do nieco ponad 100 m3 (np. w latach 1930-1931 r., w czasie realizacji dużego zamówienia Banku Gospodarstwa Krajowego[44]). W latach 60. i 70. XX wieku produkcja bloków w kamieniołomie sięgała 600 m3 rocznie[45]. Oprócz nich produkowano od kilku do kilkunastu tysięcy ton kruszywa i kamienia łamanego. Kamieniołom związany był z „Marmurami Kieleckimi” do 1 lipca 1973 r., gdy został przekazany w użytkowanie Pińczowskim Zakładom Kamienia Budowlanego[46]. Obecnie kamieniołom użytkowany jest przez Przedsiębiorstwo Kamienia Budowlanego „Bolechowice” Sp. z o.o., które produkuje przy pomocy materiałów wybuchowych przede wszystkim kruszywo i kamień łamany, choć oferuje, w przypadku zapotrzebowania, pozyskiwanie bloków. Geolog Wojewódzki zamierza wydzielić fragment złoża o najwyższej bloczności do eksploatacji wyłącznie materiału blocznego.

Chęciny. Nazwa „Chęciny” lub „chęcińskie kopalnie” pada w opisach wydobycia marmurów na początku działalności firmy i dotyczy wielu punktów eksploatacji na rozległym terenie, który pierwotnie należał do tego miasta. A. Welke[47] wymienił 16 marmurołomów na terenie miasta: Rzepka, Sosnówka, Zygmuntówka, Góra Szewcka, Szewce, Okręglica, za Zelejową, pod Zelejową, Zelejowa Stara, Zelejowa Nowa, Wapiennik, Jerzmaniec, Góra Czerwona, Góra Jasna, Góra Okręglica, Szewce, Wąwozy, Malik, Sitkówka. Tak więc wiadomość o rozpoczęciu lub prowadzeniu eksploatacji w chęcińskich marmurołomach[48] może dotyczyć każdego z nich. Kilka z tych kamieniołomów stało się ważnymi miejscami eksploatacji i zostały one omówione osobno. W wykazie kopalni i kamieniołomów powiatu kieleckiego z 1928 r. „Marmury Kieleckie” figurują jako właściciele kamieniołomu w Chęcinach [którego?], ale z zestawienia wynika, że nie prowadzono wtedy wydobycia[49]. Prawdopodobnie ostatnim urzędowym zapisem traktującym łącznie marmurołomy na rozległym terenie miasta Chęciny jest akt notarialny z 1935 r. na mocy którego nieruchomości firmy Przemysł Marmurowy i Granitowy „Marmur w Kielcach” sp. z o.o, przekazywane są w dzierżawę firmie „Inżynier Jan Weber Budowlana Spółka Akcyjna”, która jest kolejnym sukcesorem „Marmurów Kieleckich”[50].

Cmentarna Góra – patrz „Barwinek”

Czerwona Góra. Wzgórze o tej nazwie, zwane w najstarszych opisach również jako Jerzmaniec, Jerzmoniec, Wierzmoniec, Wierzmaniec, Góra Zygmuntowska[51] znane jest przede wszystkim jako miejsce występowania permskich marmurów – zygmuntówki (patrz: Zygmuntówka). Jednak na powierzchni znacznej części tego wzgórza (na wschód i północny wschód od jego szczytu) występują wapienie dewońskie, których próbki opisane jako „Czerwona Góra” znalazły się w kolekcji założyciela kieleckiej fabryki marmurów, A. Welkego[52], w kolekcji M. Bersohna[53], a także na liście H. Święcickiego[54]. Prawdopodobnie łomy tych wapieni na Czerwonej Górze dostarczały surowiec do fabryki marmurów w początkowym okresie jej działalności[55], a później w okresie II wojny światowej i bezpośrednio po niej[56]. B. Gierych[57] opisał niewielkie łomy wapienia dewońskiego odmiany bolechowice, znajdujące się na wschodnim zboczu góry, które uległy zniszczeniu w czasie poszerzania drogi Kraków-Kielce. Z. Kotański[58] jako łomy na Czerwonej Górze wskazał wyrobiska na północno-wschodnim stoku wzgórza, po zachodniej stronie tej drogi. Jednak duże, choć silnie zarośnięte wyrobisko po eksploatacji wapieni dewońskich znajduje się także w szczytowej partii wzgórza, na północny wschód od jego kulminacji, Jest ono chronione obecnie jako pomnik przyrody nieożywionej ze względu na historyczne znaczenie dawnego wyrobiska, obecność zjawisk krasowych oraz odsłonięcie kontaktu skał dewonu i permu[59].

Dębnik. Wieś Dębnik, położona 20 km na zachód (WNW) od Krakowa, to miejsce eksploatacji czarnych wapieni dewońskich stosowanych jako marmur techniczny od XV wieku i bardzo popularnych w okresie baroku oraz klasycyzmu[60]. Marmury dębnickie znalazły się wśród produktów oferowanych i wykorzystywanych przez kielecką fabrykę marmurów w okresie międzywojennym[61], po II wojnie światowej na potrzeby odbudowy stolicy[62], a także w latach sześćdziesiątych XX wieku[63]. Wspomniany wyżej, w opisie hasła „Chęciny”, akt notarialny z 1935 r, wskazuje, iż od 1933 r. na mocy decyzji Rady Gminy Paczółtowice kamieniołom Dębnik był dzierżawiony przez „Marmury Kieleckie”[64]. Również w okresie powojennej nacjonalizacji przedsiębiorstw, kamieniołom należał do „Marmurów Kieleckich”. W lutym 1951 r. został przekazany Krakowskim Zakładom Obróbki Kamienia Budowlanego[65].

Dobrzączka. Marmurołom wapienia dewońskiego o tej nazwie (także: góra Dobrzańska[66], Góra Dobrzoska[67]) znany był już w pierwszej połowie XIX wieku[68], okazy zaś z niego należały do kolekcji A. Welkego[69], M. Bersohna[70] oraz znalazły się na liście H. Święcickiego[71]. W pierwszych latach działalności fabryki marmurów materiał z tego marmurołomu był zapewne wykorzystywany w jej produkcji[72]. E. i J. Fijałkowscy[73] lokalizują ten marmurołom na północnych zboczach Czerwonej Góry, zaś J. Siemiradzki[74] identyfikuje go ze wzgórzem Malik, podczas gdy lokalizacja góry Dobrzączki na mapie F. M. Sobieszczańskiego[75] sugeruje, iż marmurołom leżał na południowych zboczach Góry Miejskiej (ryc. 2). Wapień występujący w kamieniołomie miał barwę szaroliliową, plamistą[76], był więc podobny do obecnie znanej odmiany szewce.

Gacka. Nazwa „Gacka” znajduje się na liście marmurołomów eksploatowanych przez kielecką fabrykę marmurów podaną przez B. Choroszewskiego[77]. Żółtawo-szary kolor marmuru sugeruje, że odmiana ta reprezentuje wapień górnojurajski. Żadne jednak inne źródło nie wspomina o nim, brak zaś lokalizacji nie pozwala na jego identyfikację.

Gałęzice. Okaz marmuru z tej miejscowości, pochodzący z kolekcji A. Welkego[78] jest – jak wynika z opisu – najpewniej wapieniem dewońskim. Prawdopodobnie podejmowano tu próby eksploatacji marmuru w pierwszych latach działania fabryki[79]. T. Langner[80] informuje, że w latach 20. XX wieku „Marmury Kieleckie” podejmowały próby eksploatacji piaskowców w tej miejscowości. Obecnie w sąsiedztwie Gałęzic, na południe od wsi znajduje się wielki, czynny kamieniołom wapieni dewońskich na terenie złoża „Ostrówka”, natomiast na północny wschód od zabudowań wsi – znacznie mniejszy kamieniołom czerwonych piaskowców dolnotriasowych, który jest okresowo czynny.

Góra Cmentarna – patrz „Barwinek”.

Góra Słoneczna – patrz „Sosnówka kielecka”.

Góra Zelejowa – patrz „Zelejowa”.

Jastrzębiec Morawiecki – patrz „Morawica”.

Jaworznia. W tej miejscowości, na wzgórzu Moczydło, znanym z historycznej eksploatacji kruszców ołowiu, już pierwszej połowie XIX w. znajdowały się dwa duże kamieniołomy[81]. Łomy te dostarczały surowca do fabryki marmurów w Kielcach w pierwszych latach jej działalności[82]. Łom na zachodnim stoku wzgórza był jednak przede wszystkim eksploatowany przez tę firmę w latach 20. ubiegłego wieku i wówczas był połączony bocznicą kolejową ze stacją Piekoszów[83]. Być może z tego względu kamieniołom ten oraz wydobywana w nim odmiana marmuru występowały najczęściej pod nazwą piekoszów[84] (choć nazwy moczydło i jaworznia także pojawiają się w dokumentach[85]). Na przełomie lat 1925-26 podjęto pierwszą próbę wydzierżawienia zakładu firmie Koncern Techniczno-Budowlany z Warszawy, jednak umowa nie weszła w życie a pracownicy Koncernu opuścili zakład. W 1927 r. kamieniołom został ostatecznie wydzierżawiony firmie F. Czarnowskiego[86] i już nie powrócił do „Marmurów Kieleckich”[87]. Nieruchomości (działki) w Jaworzni i Piekoszowie, będące własnością firmy Przemysł Marmurowy i Granitowy „Marmur w Kielcach” sp. z o.o. i zabezpieczone w 1930 r. wpisem hipotecznym na rzecz Banku Gospodarstwa Krajowego, były przedmiotem sporu sądowego z tym bankiem do 1946 r.[88]

Na Moczydle wydobywano gruboławicowy wapień dewoński należący do górnych warstw sitkówczańskich formacji z Kowali[89] o zróżnicowanym zabarwieniu, głównie ciemnoszary, w różnym stopniu użylony kalcytem, a także kalcyt  tworzący grubszą, kilkumetrową żyłę. Według Encyklopedii[90] Jaworznia posiada dwojaki marmur, w wyższej części białawy przeźroczysty, pomięszany kolorami bladoróżowym i żółtawym, w części zaś dolnej bladoróżowy z żyłkami buraczkowemi. Obecnie na obszarze Moczydła występuje kilka starych łomów, przy czym największe zlokalizowane są w części północno-zachodniej. Od 1995 r. wzgórze chronione jest jako rezerwat przyrody nieożywionej „Moczydło” ze względu na interesujące odsłonięcia geologiczne oraz bardzo liczne i dobrze zachowane ślady historycznego górnictwa kruszcowego i właśnie skalnego, marmurowego[91].

Jaźwica. Wzmianka o marmurołomie „Szewce v. Jaźwice” pojawiła się już w końcu XIX wieku[92], może jednak nie dotyczyć obecnego złoża „Jaźwica”, bowiem nazwa ta przypisywana jest kilku miejscom w okolicach Chęcin[93]. Przez następne kilkadziesiąt lat brak tej nazwy w źródłach mówiących o działalności „Marmurów Kieleckich”. Nazwa ta pojawiła się dokumentach firmy na początku lat 60. XX wieku. Zasoby złoża „Jaźwica” zostały zarejestrowane w 1960 r. (Belcarz – CBDG 800573), a następnie były dokumentowane w kat. B, C1 i C2 w 1964 r. (Garlicka – CBDG 65566), 1967 r. (Kruczałowa – CBDG 69606) i 1980 r. (Gad, Juszczyk – CBDG 72928). Zgodnie z tą ostatnią dokumentacją złoże, obejmujące dwa wzniesienia: Jaźwicę i Górę Łgawą, zostało rozpoznane do poziomu 200 m n.p.m. Później dokumentacje te były aktualizowane dwoma dodatkami wykonanymi w 1985 r. (Cywicki – CBDG 88019) oraz w 2010 r. (Przybyszewski – CBDG 977509). Ten ostatni dodatek powiększył obszar złoża w kierunku południowo-zachodnim i południowo-wschodnim oraz zwiększył jego głębokość do poziomu 180 m n.p.m. Złoże ma więc obecnie powierzchnię około 42,9 ha oraz miąższość 20,2-69,2 m (średnio 54,1 m). Zasoby bilansowe złoża wynoszą 44 152 tys. ton, przemysłowe zaś – 39 401 tys. ton (2015 r.).

W złożu „Jaźwica” występują skały węglanowe środkowego oraz górnego dewonu (żywetu, franu) należące do formacji z Kowali. Reprezentowane są one przez grubo- i średnio- i cienkoławicowe dolomity oraz wapienie dolomityczne, wapienie stromatoporoidowe, wapienie koralowcowe, wapienie amfiporowe, wapienie ziarniste oraz wapienie mikrytowe (bardzo drobnokrystaliczne). Profil utworów dewonu odsłonięty w ścianach kamieniołomu należy do najciekawszych w regionie[94]. Skały te stanowią południowe skrzydło synkliny gałęzicko-bolechowickiej[95], stąd też warstwy skalne złoża mają rozciągłość zazwyczaj o kierunku WNW-ESE i zapadają prawie pionowo lub są silnie nachylone w kierunku północnym (NNE). W tym kierunku przechodzą w silnie sfałdowaną serię cienkopłytowych wapieni i margli najwyższego dewonu – famenu, a lokalnie są na nią nasunięte. Fałd wykształcony w tych skałach i odsłonięty w ścianie kamieniołomu był proponowany do ochrony prawnej[96]. W skałach dewońskich występują także kopalne, neogeńskie formy krasowe (leje i szczeliny), niekiedy o znacznych rozmiarach, wypełnione osadami gliniastymi, rzadziej piaszczystymi[97]. Udział krasu w złożu szacowany jest na 8-15%. W nadkładzie złoża o średniej grubości 8,4 m (maksymalnej 20,0 m), oprócz zwietrzelin oraz czwartorzędowych piasków i glin, występują permskie zlepieńce i brekcje, a także fameńskie margle.

Złoże „Jaźwica” jest eksploatowane przez „Marmury Kieleckie” od 1960 r. W ostatnich latach roczne wydobycie waha się od 1000 tys. t (2015 r.) do 2280 tys. t (2011 r.). Powstały w efekcie tej eksploatacji kamieniołom, dawniej stokowo-wgłębny, obecnie już praktycznie wgłębny ma obecnie znaczne rozmiary (długość około 1 km, szerokość 0,2-0,4 km), a składowisko odpadów, położone bezpośrednio na północ od wyrobiska, jest wyraźnie widoczne z trasy Kraków-Kielce oraz chęcińskiego zamku. W kamieniołomie otwarto siedem poziomów eksploatacyjnych, każdy o wysokości 10 m. Obecnie najniższy eksploatowany poziom położony jest na wysokości 190 m n.p.m. Eksploatacje prowadzona jest poniżej zwierciadła wód, jednak dopływ wód, sięgający 94 m3/godz., jest znacznie mniejszy od spodziewanego, co wynika z faktu, iż wody te ujmowane są także przez inne kamieniołomy działające na terenie Sitkówki. W północnej ścianie kamieniołomu, która sięga praktycznie granic złoża i nie będzie już eksploatowana, odsłaniają się silnie sfałdowane, cienkoławicowe utwory górnego dewonu. Odsłonięte w tej ścianie formy tektoniczne powinny zostać wyeksponowane i wykorzystane edukacyjnie po zakończeniu eksploatacji.

W 1972 r. otwarto na terenie zakładu linię produkcji kruszywa łamanego, które jest obecnie głównym asortymentem produkcyjnym. Oprócz kruszywa o różnej granulacji dla drogownictwa, do betonów i mas bitumicznych, w zakładzie produkuje się mączki nawozowe wapniowo-magnezowe. W 1994 r. podjęto ponadto wydobycie bloków z chronionego przez kras fragmentu złoża[98], jednak obecnie nie prowadzi się tej produkcji.

Jerzmaniec, Jerzmoniec – patrz „Zygmuntówka”.

 Kajetanów. Niewielka wychodnia ciemnoszarych wapieni i margli ujawniła się w czasie przebudowy traktu Warszawa-Kraków na początku lat 30. XIX w. Marmurołom powstał tu już przed rokiem 1850, gdyż jego opis opublikował F. M. Sobieszczański[99]. Okazy z tego złoża należały do kolekcji A. Welkego[100]. W pierwszych latach działania kieleckiej fabryki czarny marmur kajetanowski należał do jej najbardziej znanych produktów[101]. Zdaniem J. Czarnockiego[102] oraz E. i J. Fijałkowskich[103] eksploatacji tej cennej odmiany marmuru zaniechano w 1905 r. ze względu na trudności wydobycia kajetanowskiego kamieniołomu nie zwiedzał już H. Gessler[104] w 1911 r., chociaż wymienił go jeszcze S. Kontkiewicz[105]. Oferty sprzedaży kajetanowskiej odmiany marmurów przez kielecką firmę pojawiały się jednak jeszcze w latach 30. XX wieku[106], co może oznaczać, że wznawiano okresowo wydobycie lub był zapas tego surowca, bądź też pod tą nazwą sprzedawano materiał z Dębnika.

Wapień z Kajetanowa jest osadem płytkiego morza cechsztyńskiego, które zatoką sięgnęło stosunkowo daleko w obręb ówczesnego lądu świętokrzyskiego[107]. Surowiec marmurowy stanowi jednolicie czarny wapień z rzadkimi wtrąceniami galeny i sporadycznymi żyłkami lub konkrecjami białego, krystalicznego kalcytu[108]. Według Fijałkowskich[109] złoże marmuru reprezentowane jest tylko przez 3 ławice o grubości 0,6 m każda, tkwiące w sekwencji łupków marglistych i zapadające lekko na zachód (ryc. 5). Zapadanie ławic powoduje, że szybko wzrasta nadkład bezużytecznych margli i cienkopłytkowych wapieni, co utrudnia wydobycie i czyni go nieopłacalnym ekonomicznie. Ponadto złoże cechuje się małą blocznością. Badanie półtechniczne (Nowak – CBDG 160397) wykazało, że nawet ze stosunkowo dużego bloku na skutek naturalnych pęknięć uzyskano jedynie płytki o wymiarach 30×15 cm.

W 1958 r. oszacowano zasoby złoża „Kajetanów” na 172 tys. ton (Rubinowski, Owczarek – CBDG 386880). Wykonane w 1978 r. szczegółowe rozpoznanie (Nowak – CBDG 160397) pozwoliło oszacować zasoby na 428 tys. ton, ale ze względu na małą bloczność kopaliny i trudne warunki wydobycia Komisja Zasobów odrzuciła wniosek o ich zatwierdzenie. Złoże „Kajetanów” zostało usunięte z Krajowego Bilansu Zasobów Kopalin w 1999 r. Perspektyw znalezienia nowych złóż tej odmiany marmuru świętokrzyskiego praktycznie nie ma[110]. Obecnie nieduży łom kajetanowski, znajdujący się blisko trasy Kielce-Warszawa między Kajetanowen i Barczą, jest częściowo zasypany i silnie zarośnięty. Chroniony jest jako pomnik przyrody nieożywionej ze względu na swe znaczenie historyczne oraz odsłonięcia utworów permskich[111].

Korzecko. Nazwa „Korzecko” była od początku istnienia fabryki marmurów do drugiej połowy XX wieku związana z tą firmą, jednak – jak się wydaje – przypisywano ją w różnych okresach działalności firmy trzem zupełnie różnym złożom. Pod tą nazwą opisuje Sobieszczański[112]marmur … koloru kawowego, jakby zasiany ikrą lub drobnemi muszelkami”, czyli oolitowy wapień górnojurajski (kimeryd). Podobnie jasne, żółtobeżowe, oolitowe wapienie z Korzecka znalazły się w kolekcji A. Welkego i M. Bersohna[113]. Eksploatację w Korzecku w pierwszych latach istnienia fabryki marmurów potwierdza Gazeta Kielecka[114], E. Fijałkowska[115], a także Tygodnik Ilustrowany[116]. W materiałach archiwalnych kieleckiej firmy z początków drugiej połowy XX wieku[117] zachował się plan kamieniołomu wapieni oolitowych, obecnie silnie zarośniętego, który znajduje się na wschodnim krańcu wsi Korzecko u zbiegu dróg do Podzamcza Chęcińskiego i do Chęcin (przełęczą koło zamku) (ryc. 6).

W latach 50. XX wieku nazwę „Korzecko” nosiło już jednak złoże kalcytu, stanowiące żyłę o długości 320 m, szerokości 6-12 m i południkowym kierunku, która przecina górę Beylinę (w masywie gór Rzepki i Beyliny) w Chęcinach. Żyła ta eksploatowana była już w latach 20. XX wieku. Niejasne są dane dotyczące powojennej eksploatacji kalcytu. T. Langner informuje[118], że w 1951 r. złoże przekazane zostało w użytkowanie „Marmurom Kieleckim”, natomiast z danych archiwalnych[119] wynika, że w 1952 r. eksploatację prowadziła Spółdzielnia „Grys” w Chęcinach. Zasoby tego złoża szacowane były w 1958 r. na ponad 200 tys. ton kalcytu (Owczarek, Rubinowski – CBDG 389463), w końcu zaś XX wieku – na 54 tys. ton[120]. Złoże kalcytu było eksploatowane przez firmę w latach 1956-1963[121]. W wąskim, biegnącym wzdłuż przebiegu żyły wyrobisku pozyskiwano tu wówczas kalcytowe kruszywo łamane do grysów szlachetnych w ilości kilkunastu tysięcy ton rocznie oraz dolomitowe kruszywo łamane jako kopalinę towarzyszącą. Złoże zostało wykreślone z Bilansu Zasobów w 1969 r., a wyrobisko powstałe w rezultacie jego eksploatacji jest silnie zarośnięte i znajduje się w granicach rezerwatu przyrody nieożywionej „Góra Rzepka” utworzonego w 1981 r. i chroniącego m.in. ślady dawnego górnictwa kruszcowego i skalnego[122].

W 1969 r. udokumentowane zostało kolejne złoże o nazwie „Korzecko” (Majewski, Sołtysik – CBDG 803843) położone na południe od złoża kalcytów, na południowym stoku góry Beyliny. Dewońskie dolomity występujące w tym złożu reprezentują dolną sekwencję formacji z Kowali (żywet) i są grubokrystaliczne („cukrowate”), średnio i gruboławicowe, żółto- i brunatnoszare, pocięte licznymi żyłami kalcytu, a także szczelinami krasowymi wypełnionymi piaskiem kwarcowym i dolomitowym. Zapadają pod kątem około 20° na NE[123]. Złoże, o powierzchni 21,35 ha, udokumentowane do poziomu 270 m n.p.m., miało pierwotną miąższość średnio 42,2 m (od 15,6 m do 84,5 m). Nadkład o średniej grubości 2,3 m stanowiły zwietrzeliny oraz piaski i gliny czwartorzędowe.

Złoże dolomitów „Korzecko” było eksploatowane przez Kieleckie Zakłady Kamienia Budowlanego i później Kieleckie Przedsiębiorstwo Produkcji Kruszywa w pierwszej połowie lat 70. ubiegłego wieku. Roczne wydobycie sięgało 300 tys. ton surowca do produkcji kruszywa łamanego. Wydobycie złoża zakończono w 1976 r., w następnym zaś roku złoże wykreślono z Bilansu Zasobów ze względu na ochronę krajobrazu i przyrody. Po eksploatacji pozostał duży (długości około 400 m) stokowy kamieniołom, w którym odsłaniają się bardzo interesujące zjawiska tektoniczne, żyłowa mineralizacja kalcytowa oraz kruszcowa, a także kopalne, permskie i neogeńskie formy krasowe. Ze względu na znaczenie naukowe i edukacyjne kamieniołom został włączony do rezerwatu przyrody „Góra Rzepka”[124]. Na jego dnie, już poza granicami rezerwatu, wybudowano budynki Europejskiego Centrum Edukacji Geologicznej Uniwersytetu Warszawskiego, które oddano do użytku w 2015 r.

Kostomłoty – patrz Laskowa Góra.

Krzaki. Nazwę marmurołomu „Krzaki” podał W. Choroszewski[125] wśród wyrobisk eksploatowanych przez kielecką fabrykę marmurów. Czerwonawo-brunatny kolor marmuru sugeruje, że odmiana ta reprezentuje wapień dewoński. Żadne jednak inne źródło nie wspomina o tym stanowisku, brak zaś lokalizacji nie pozwala na jego identyfikację.

 Krzemucha. Nazwę „Krzemucha” nosiło wzgórze oraz złoże położone na zachód od miejscowości Kostomłoty i na południe od drogi Kielce-Łopuszno. Dokumentacja złoża wapieni środkowo- i górnodewońskich „Krzemucha-Małe Górki” w kat. B została opracowana w 1969 r. (Nowak – CBDG 148517). Złoże składało się z dwu pól: zachodniego o nazwie „Krzemucha” oraz wschodniego – „Małe Górki” (ryc. 7, 8). To pierwsze było eksploatowane w latach 1970-1977 przez „Marmury Kieleckie” (ówcześnie reprezentowane przez Kieleckie Przedsiębiorstwo Produkcji Kruszywa), natomiast drugie pozostawało w gestii Kopalni Odkrywkowych Surowców Drogowych. Dodatki do dokumentacji z 1979 r. (Manterys – CBDG 16892) i 1984 r. (Chomicka – CBDG 855442) rozliczyły zasoby pola „Krzemucha” oraz pozwoliły na jego oddzielenie od złoża „Małe Górki” (obecnie włączonego do złoża „Kostomłoty”). Kamieniołom powstały w rezultacie eksploatacji złoża „Krzemucha” został zasypany odpadami z sąsiedniego złoża „Laskowa Góra” i znajduje się nadal na obszarze zarządzanym przez Świętokrzyskie Kopalnie Surowców Mineralnych.

 Laskowa Góra. Na terenie wsi Kostomłoty, w sąsiedztwie której znajduje się złoże „Laskowa Góra”, od dawna prowadzono rozproszoną eksploatację wapieni i dolomitów dewońskich (ryc. 7). Wspominał o niej już w pierwszej połowie XIX wieku Ł. Gołębiowski[126], J. Siemiradzki[127] pisał zaś: czarny dolomit z Kostomłot zawiera żyłki malachitu używa się jako marmur na równi z innemi odmianami ciemnego, bulwiastego wapienia tych okolic. Natomiast czerwono-szaro-brunatny marmur z Laskowej oraz ciemnozielono-szary marmur z Kostomłotów znalazły się w kolekcji A. Welkego[128]. Płytki ciemnoszarego marmuru z Kostomłotów oraz jasnoszaro-liliowego marmuru z Laskowej można oglądać w kolekcji M. Bersohna[129]. Rzeczywiście, znaczna zmienność litologiczna skał dewońskiego kompleksu węglanowego, który buduje Wzgórza Kostomłockie, decyduje o zróżnicowaniu barw i struktur tych skał. W profilu tego kompleksu w Kostomłotach jedynie dolomity środkowodewońskie (żywetu) należą do formacji z Kowali. Wyższą część kompleksu tworzą skały o odmiennym wykształceniu, stanowiące osady głębszego basenu morskiego. Są to (od dołu): kilkumetrowa seria wapieni ziarnistych warstw z Laskowej Góry, marglisto-łupkowe utwory warstw szydłóweckich oraz ciemnoszare, płytowe wapienie warstw kostomłockich, nad którymi występują już cienkopłytkowe margle najwyższego dewonu (famenu)[130]. Spośród tych skał ciemnoszare dolomity oraz prawie czarne wapienie warstw kostomłockich są potencjalnie najbardziej atrakcyjnym surowcem marmurowym[131]. Zapewne właśnie dekoracyjność materiału zadecydowała o próbach jego eksploatacji jako surowca marmurowego. W 1930 r. „Marmury Kieleckie” (reprezentowane wówczas przez „Marmur” sp. z o.o. w Kielcach) informowały Urząd Górniczy w Radomiu o rozpoczęciu prac przygotowawczych do eksploatacji marmurów na górze Kostomłoty , koło wsi Kostomłoty[132]. Kopalnia Kostomłoty wymieniana jest jeszcze w bilansie firmy za 1934 r.[133], jednak bliższa lokalizacja tego miejsca nie jest znana i brak dotąd danych o wydobyciu marmuru w tej miejscowości.

Złoże „Laskowa Góra” tworzą średnio- i gruboławicowe, szare lub ciemnoszare dolomity warstw stringocefalowych formacji z Kowali. Sekwencja tych skał, wchodząca pod względem tektonicznym w skład południowego skrzydła synkliny miedzianogórskiej[134], ma rozciągłość WNW-ESE i jest pochylona pod kątem 25-60° na NNE. Zasoby złoża „Laskowa Góra” zostały rozpoznane kilkoma dokumentacjami geologicznymi w latach 60. XX w. (Garlicka – CBDG 145151; Kopczyńska – CBDG 66084; Sas-Korczyńska – CBDG 68459) oraz w 2004 r. (Nieć – CBDG 898178). Zasoby geologiczne złoża wynoszą 13 313 tys. ton, przemysłowe – 12 863 tys. ton (2015 r.). Złoże o powierzchni około 17,4 ha, udokumentowane do poziomu 220 m n.p.m., miało zróżnicowaną miąższość, mieszczącą się w granicach 17,4-70,8 m (średnio 41,5 m), co wynika z faktu, iż obejmuje ono fragment niewielkiego, ale wyraźnego pasma Wzgórz Kostomłockich. Cienki nadkład złoża (o średniej grubości 1,5 m) tworzyły płaty zwietrzeliny i piasków czwartorzędowych, lokalnie także łupki dewońskie i zlepieńce permskie. Istotnym elementem utrudniającym eksploatację jest silne skrasowienie złoża; udział krasu szacowany jest na 4-16% w różnych częściach złoża (Nieć – CBDG 898178).

Eksploatacja złoża „Laskowa Góra” prowadzona jest przez Świętokrzyskie Kopalnie Surowców Mineralnych (i poprzedniczki tej firmy) od 1974 r. Wydobycie w ostatnich latach waha się od 866 tys. ton (2011 r.) do 457 tys. ton (2015 r.). Od 1973 r. w sąsiedztwie kopalni działa zakład produkcji kruszywa łamanego (pierwotnie otrzymujący kruszywo ze złoża „Krzemucha”). Oprócz kruszywa łamanego do betonu oraz nawierzchni drogowych i kolejowych produkuje się tu nawóz wapniowo-magnezowy[135].

W rezultacie eksploatacji złoża powstał duży kamieniołom stokowo-wgłębny o wydłużeniu zgodnym z rozciągłością pasma wzgórz i długości około 600 m. Eksploatację w kamieniołomie prowadzono na 8 poziomach o wysokości 8-11 m. Obecnie prowadzi się ją już na najgłębszym poziomie, 220 m n.p.m., położonym ponad 40 m poniżej pierwotnego zwierciadła wód, stąd też dopływ wód wynosi średnio 219 m3/godz. W ścianach wyrobiska, w miarę posuwania się frontu eksploatacji, można obserwować duże kopalne, zapewne neogeńskie formy krasu kopalnego. Lej krasowy sięgający poziomu 245 m i wypełniony jasnymi (białymi) piaskami neogeńskimi znajduje się w środkowej części południowej ściany, natomiast nieregularne formy krasowe wypełnione czerwonobrązowym materiałem gliniasto-piaskowcowym odsłaniają się w zachodniej ścianie[136]. W 1979 r. kamieniołom przeciął dużą Jaskinię w Laskowej o długości 170 m. Jaskinia ta, posiadająca bardzo bogatą i ciekawą genetycznie szatę naciekową, po wstępnych badaniach naukowych[137], została jednak całkowicie zniszczona w miarę postępu frontu eksploatacji. Mniejszą jaskinię kamieniołom przeciął w 1989 r. Pod koniec lat 90. XX wieku kamieniołom przeciął także złoże galeny typu krasowego (według klasyfikacji Z. Rubinowskiego[138]) oraz podziemne wyrobiska historycznej (pochodzącej zapewne z okresu I wojny światowej) kopalni eksploatującej to złoże[139].

 

Łabędziów. Łabędziów „posiada łomy marmuru ciemnego…” – informował już Słownik geograficzny[140]. Próby eksploatacji surowca marmurowego w tej miejscowości prowadzono  okresowo w okresie międzywojennym i podczas okupacji. Bezpośrednio po wojnie kamieniołom pozostawał w dyspozycji firmy, ale eksploatacji na większą skalę nie podjęto[141]. W 1973 r. złoże przekazano w gestię Pińczowskich Zakładów Kamienia Budowlanego. Dokumentacja złoża została opracowana w 1972 r. (Sas-Korczyńska – CBDG 380805). W złożu występują środkowodewońskie (żyweckie) wapienie, wapienie dolomityczne oraz dolomity warstw stringocefalowych formacji z Kowali[142]. Skały te są gruboławicowe i słabo uławicone, szare, szarobeżowe z odcieniem różowym, wiśniowo plamiste, pocięte licznymi żyłami kalcytowymi, miejscami zbrekcjowane i spojone kalcytem lub czerwonym wapieniem[143]. Grubokrystaliczne („cukrowate”) dolomity są jasnoszare lub szare, także użylone kalcytem. Skały te mogą więc być interesującym, dekoracyjnym materiałem kamiennym[144]. Dlatego po przejęciu złoża Pińczowskie Zakłady Kamienia Budowlanego podjęły w 1977 r. podjęły próbę eksploatacji marmurów, przerwaną jednak ze względu na niską bloczność geologiczną i górniczą[145].

Łagów-Piotrów. W latach siedemdziesiątych XX wieku na obszarze pomiędzy Łagowem oraz Opatowem rozpoznano wstępnie złoża surowców węglanowych tzw. iwanisko-opatowskiego okręgu eksploatacji surowców węglanowych wskazując m.in. możliwości wydobycia surowców blocznych[146]. Badania prowadzone na początku lat 90. XX wieku na wysoczyźnie 1-2 km na wschód od centrum Łagowa, po północnej stronie drogi Kielce-Sandomierz pozwoliły na wytypowanie obszaru perspektywicznego oraz w 1994 r. udokumentowanie w kat. C1 złoża dewońskich wapieni do produkcji bloków i płyt oraz kruszywa łamanego „Łagów-Piotrów” (Musiał – CBDG 68168). Udokumentowane złoże objęło teren o powierzchni 3,6 ha i warstwę wapieni o miąższości 34,0-45,0 m reprezentujących formację z Kowali. Wskaźnik bloczności geologicznej był stosunkowo niski (9,5%), a jednocześnie prowadzone przez Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych próby eksploatacji bloków wykazały niską bloczność górniczą i słabą wytrzymałość płyt o większej powierzchni[147]. Dlatego nie podjęto wydobycia kopaliny na większą skalę. W 2013 r. złoże „Łagów-Piotrów” zostało włączone do zasobów złoża „Łagów II” (Kowalik – CBDG 1006682), które nie jest eksploatowane przez Świętokrzyskie Kopalnie Surowców Mineralnych.

Malik. Nazwę Malik (lub Malek[148]) nosi niewielki pagórek zbudowany z dewońskich wapieni należących do formacji z Kowali, położony na północ od Czerwonej Góry, w obrębie którego wydobywano surowiec marmurowy w pierwszych latach działalności fabryki marmurów[149]. Okazy wapieni z Malika należały do kolekcji M. Bersohna[150]  oraz kolekcji A. Welkego[151] . W XX wieku brak jednak tej nazwy w prasowych ofertach fabryki i w opisach czynnych marmurołomów, co sugeruje zakończenie eksploatacji. J. Czarnocki[152] oraz E. i J. Fijałkowscy[153] opisują niewielki łom gruboławicowych wapieni na terenie wzgórza jako dawno nieeksploatowany. Z opisów cytowanych wyżej autorów oraz obserwacji okazów z kolekcji M. Bersohna[154] wynika, że wapień z Malika przypomina odmianę Szewce, zbliżając się niekiedy również do odmiany bolechowice. J.  Czarnocki[155] uważał, iż ten marmur (i łom) opisywany był w starszych źródłach pod nazwą szewce.

Obecnie pagórek Malik ze śladami łomu objęty jest ochroną prawną jako rezerwat przyrody nieożywionej „Jaskinia Raj”, bowiem w jego obrębie znajduje się ta jaskinia. Jaskinia odkryta została w 1963 r. i od 1972 r. jest udostępniona turystycznie[156].

Miedzianka. Miedzianka to przede wszystkim znane od kilkuset lat miejsce eksploatacji rud miedzi oraz „lazuru” – azurytu służącego do produkcji niebieskiego barwnika (o czym wspomina już Jan Długosz). Jednak od XVII wieku dokumentowane jest również wykorzystanie wapieni dewońskich budujących tę górę do produkcji elementów kamieniarskich[157]. Wzmianki o możliwości pozyskiwania marmuru na Miedziance publikowane były także na w końcu XIX wieku[158], jednak okazy marmuru z tego miejsca (w tym z kopalni Zofia, która wówczas była tam rozbudowywana) pojawiły się w kolekcji prezentowanej przez kielecką fabrykę marmurów (na wystawie gospodarczej w Częstochowie) dopiero w 1909 r.[159]. W tym czasie, od pierwszych lat XX wieku działalność górniczą na terenie Miedzianki prowadzili bracia Stanisław i Bolesław Łaszczyńscy, tak więc marmur z Miedzianki mógł wówczas trafić do fabryki na zasadzie współpracy i porozumienia z głównymi użytkownikami złoża. Z opisu H. Gesslera[160] wynika, że wydobycie surowców skalnych było tu w stadium początkowym. Rozwój eksploatacji tych surowców na Miedziance nastąpił w latach 1920-1925, po zaprzestaniu przez Łaszczyńskich wydobycia rud miedzi. J. Czarnocki[161] oraz Z. Wójcik[162] przypisują tę aktywność Łaszczyńskim, jednak z danych archiwalnych[163] oraz T. Langnera[164] wynika, iż kamieniołom na Miedziance był dzierżawiony od Łaszczyńskich przez „Kieleckie Marmury”, które bezpośrednio prowadziły w nim wydobycie. Potwierdza to opis fabryki z 1922 r.[165] oraz jej reklama z 1925 r.[166]. Po 1925 r. brak jednak wzmianek o aktywności kieleckiej firmy w tym miejscu.

Jak informuje już F. M. Sobieszczański[167], Miedzianka mieści w sobie marmur koloru jasnego, białawego z czerwono-brunatnemi żyłkami, przerośnięty częściami malachitu i lazuru miedzi, który po szlifowaniu w kształcie gwiazdek wydobywa się. Prześliczny ten marmur … niestety w bardzo małych kopie się kawałkach. Surowiec marmurowy to nieuławicony, silnie tektonicznie spękany wapień górnodewoński warstw sitkówczańskich górnych formacji z Kowali[168]. Wapień ten pocięty jest białymi lub różowymi żyłkami kalcytowymi oraz żyłkami i wtrąceniami kalcytowo-malachitowo-azurytowymi o zabarwieniu zielonym i/lub niebieskim[169]. Na południowym stoku góry wapień ten przechodzi w strefę brekcji wapienno-kalcytowej o równoleżnikowej rozciągłości i bardzo dekoracyjnym wzorze oraz zabarwieniu, która była przedmiotem badań złożowych w końcu lat 50. XX wieku (Rubinowski – CBDG 798428, 997304). Jak podkreślają zgodnie badacze opisujący warunki eksploatacji i przeróbki tego marmuru (łącznie z F. M. Sobieszczańskim), cechą znacznie ograniczającą możliwość jego wykorzystania jest silne nieregularne spękanie i – w konsekwencji – niska bloczność tego surowca.

Po eksploatacji wapieni na Miedziance – głównie kruszywa i kamienia łamanego – prowadzonej w latach 20. XX wieku oraz później, zwłaszcza podczas II wojny światowej[170], pozostały dwa duże kamieniołomy stokowe, zlokalizowane w południowo wschodniej części góry. Natomiast fragmenty strefy brekcji kalcytowo-wapiennej mogły być eksploatowane w dwu całkowicie już zarośniętych łomach na południowym stoku góry. Wyrobiska te, wraz z całą górą, znalazły się w granicach rezerwatu przyrody nieożywionej „Góra Miedzianka” utworzonego w 1958 r. w celu ochrony przejawów mineralizacji kruszcowej i kalcytowej, interesujących zjawisk tektonicznych, form krasowych (w tym jaskiń) oraz bardzo licznych podziemnych i powierzchniowych śladów górnictwa kruszcowego i skalnego[171].

Milechowy. Wieś Milechowy, położona u podnóża Góry Milechowskiej, około 10 km na północny-zachód od Chęcin, wymieniona została jako miejsce eksploatacji marmuru jedynie przez L. Jenikego[172]. Masyw Góry Milechowskiej zbudowany jest w różnorodnych wapieni górnojurajskich, w związku z czym należy sądzić, iż wapienie te były incydentalnie pozyskiwane na potrzeby kieleckiej fabryki marmurów w pierwszym okresie jej działalności.

Morawica. Nazwą morawica określa się jedną z najbardziej popularnych i najczęściej wykorzystywanych w okresie ostatniego stulecia odmian marmurów świętokrzyskich. Odmiana ta, geologicznie reprezentująca wapienie górnojurajskie i mniej atrakcyjna estetycznie niż marmury dewońskie, zawdzięcza swą popularność bardzo korzystnym warunkom eksploatacji oraz przeróbki. Świadczą o tym posadzki, okładziny ścienne i podokienniki powszechnie występujące w budownictwie polskim XX wieku[173]. O eksploatacji marmuru w Morawicy pisał już F. M. Sobieszczański[174]. Pojedyncze okazy z miejsca Jastrzębice (wg E. i J. Fijałkowskich[175]: folwark Dębskich, Jastrzębiec) koło Morawicy oraz z samej Morawicy znalazły się w kolekcji założyciela kieleckiej fabryki marmurów, A. Welkego[176] oraz na liście H. Święcickiego[177].

Chociaż prawie od początku aktywności kieleckiej fabryki marmurów materiał z Morawicy pojawiał się wśród surowców przerabianych w tej firmie[178], to w pierwszym okresie jej działalności nie był popularny i promowany. W ofercie fabryki odmiana ta pojawia się na początku XX wieku[179]. Ze sprawozdania H. Gesslera[180] wynika, że jeszcze w 1911 r. firma kielecka kupowała surowiec z Morawicy od miejscowych chłopów, nie mając tam własnego kamieniołomu. Powstała w 1921 r. spółka „Marmury Kieleckie” od początku użytkowała już własny kamieniołom w Woli Morawickiej[181], w którym pozyskiwała wapienie odmiany morawica i od tego momentu do 1973 r. odmiana ta była nieprzerwanie w ofercie fabryki marmurów, o czym informowała prasa[182], a także inne źródła[183]. Wydobycie sięgające w okresie międzywojennym kilkudziesięciu metrów sześciennych rocznie w połowie wieku XX przekraczało zazwyczaj 500 m3[184]. Spółka „Marmury Kieleckie” była również właścicielem gruntów w folwarku Jastrzębiec Morawiecki, o które – będąc już w likwidacji – toczyła spór sądowy z Bankiem Gospodarstwa Krajowego do 1946 r.[185]

Po II wojnie światowej kopalnia została otwarta – przynajmniej formalnie – w maju 1950 r.[186] Karta rejestracyjna złoża „Wola Morawicka” opracowana została w 1961 r. (Owczarek, Rubinowski – CBDG 870773), natomiast dokumentacja tego złoża – w 1966 r. (Sołtysik – CBDG 67602). W 1967 r. w odległości 2 km na zachód od tego złoża udokumentowano znacznie większe (zajmujące powierzchnię 189,4 ha) i tworzące dwie wyraźne części: południową oraz północną, złoże wapieni „Morawica III” (Sołtysik, Majewski – CBDG 69558), po czym rozpoczęto eksploatację również tego złoża. W połowie 1972 r. złoże „Wola Morawicka” przeszło w użytkowanie Pińczowskich Zakładów Kamienia Budowlanego, natomiast w 1991 r. decyzją Wojewody Kieleckiego z Kieleckich Kopalni Surowców Mineralnych została wydzielona jako odrębna firma Kopalnia Wapienia Morawica użytkująca złoże „Morawica III” i w ten sposób zerwane zostały formalne więzy pomiędzy marmurami odmiany morawica a firmą będącą spadkobierczynią kieleckiej fabryki marmurów.

W obu wymienionych wyżej złożach występują wapienie górnojurajskie (oksfordu) zwane wapieniami morawickimi lub wapieniami tuberoidowymi, które zbudowane są głównie ze zwapniałych szczątków gąbek (tuberoidów) i mikroorganizmów[187]. Znajdujemy w niech również skamieniałości głowonogów (belemnitów i amonitów) oraz niezmiernie rzadko szczątki kręgowców morskich[188]. Skały te są nachylone pod kątem około 15° w kierunku południowo-zachodnim. Wapienie występują w ławicach o miąższości zwykle w granicach 0,5-1,5 m i pocięte są spękaniami dwu wzajemnie prostopadłych zespołów ciosowych, których średnie odległości wynoszą 1,0-1,2 m. Obliczony wskaźnik bloczności geologicznej w złożu „Wola Morawicka” przekracza 50% natomiast w złożu „Morawica III” jest o połowę mniejszy[189]. Wapienie mają jasnobeżową, żółtawo-szarą barwę z charakterystycznymi ciemniejszymi plamkami oraz rzadkimi, ale zauważalnymi szczątkami fauny, głównie amonitów i belemnitów. Marmur oferowany jest w 3 odmianach, różniących się intensywnością zabarwienia, określanego najczęściej i najtrafniej jako kawa z mlekiem. Wysoka bloczność, właściwe parametry wytrzymałościowe i odpowiednie nachylenie warstw decydowały o bardzo korzystnych technicznych i ekonomicznych warunkach eksploatacji oraz przeróbki[190]. Na przełomie lat 50. i 60. w złożu „Wola Morawicka”, w którym uzysk bloków (bloczność górnicza) wynosił 40-50%, produkowano 400-700 m3 bloków oraz kamień i kruszywo łamane. W kopalni „Wola Morawicka” wybudowano pierwszy zakład produkcji kruszywa kieleckiej firmy marmurowej[191].

Obecnie kamieniołomy na terenie obu złóż są użytkowane przez firmy Kopalnia Wapienia „Morawica” S.A. oraz Kopalnia Wola Morawicka Sp. z o.o. W obu kopalniach produkowane jest kruszywo i kamień łamany, nawozy mineralne, ale również materiał bloczny, marmurowy. Odsłonięcia utworów środkowej jury oraz najwyższego triasu w przekopie prowadzącym do kamieniołomu w złożu „Wola Morawicka” są objęte ochroną prawną jako pomnik przyrody nieożywionej[192].

 Okrąglica – patrz „Szewce, góra Okrąglica”.

 Ołowianka. Ołowianka to nazwa jednej z najbardziej dekoracyjnych odmian marmurów świętokrzyskich, stanowiącej czarny lub szary wapień dewoński bardzo silnie użylony białym kalcytem, przechodzący w brekcję wapienno-kalcytową. W klasyfikacji marmurów J. Czarnockiego[193] Ołowianka jest jedynym przykładem marmuru dyslokacyjnego. Złoże marmuru odkryte zostało w uruchomionym w 1920 r. kamieniołomie na górze Ołowiance, położonej około 1,5 km na północny-wschód od góry Miedzianki. J. Czarnocki[194] oraz E. i J. Fijałkowscy[195] wiążą powstanie i rozwój tego wyrobiska z działalnością braci S. i B. Łaszczyńskich, jednak od 1933 r. złoże i marmur ołowianka były w gestii Marmurów Kieleckich[196] na mocy uchwały włościan wsi Miedzianka[197]. Wcześniej. co najmniej od 1930 r., firma ta prowadziła tam prace udostępniające złoże[198]. Aktywność kieleckiej firmy w kamieniołomie w latach 30. potwierdza J. Czarnocki[199]. Odmiana ta była w ofercie kieleckiej firmy w okresie międzywojennym[200]. Od 1937 r. kamieniołom wydzierżawiły – na 15 lat od Gromady wsi Miedzianka – „Zakłady Przemysłowe «Sitkówka» Spółka Akcyjna”[201].  Od tego okresu złoże było intensywnie eksploatowane na potrzeby produkcji kruszywa i zostało w znacznym stopniu zniszczone. Po wojnie nadal było podległe, upaństwowionym już Zakładom Wapienniczym „Sitkówka” w Sitkówce[202]. Mimo to Ołowianka pojawiła się znowu w ofercie „Marmurów Kieleckich” w 1957 r.[203] Rozwój eksploatacji złoża wapieni dewońskich „Ostrówka-Ołowianka”, udokumentowanego (po raz pierwszy) w 1969 r. (Strych – CBDG 148791) spowodował definitywne zniszczenie zasobów surowca marmurowego występującego w obrębie tego złoża[204]. W miejscu złoża marmuru „Ołowianka” powstało duże wyrobisko.

Złoże marmuru „Ołowianka” obejmowało strefę bardzo silnie spękanych i spojonych kalcytem wapieni dewońskich warstw sitkówczańskich formacji z Kowali, powstałą wzdłuż ich tektonicznego kontaktu z utworami kambru. Strefa miała przebieg zbliżony do równoleżnikowego i kilku- lub kilkunastometrową szerokość[205]. Wapienie strefy miały zabarwienie czarne (bardziej dekoracyjna ołowianka czarna) lub szare (ołowianka szara) i były bardzo silnie użylone białym kalcytem, co decydowało o ich wysokiej dekoracyjności. Znaczną trudnością przy ich przeróbce i wykorzystaniu była niejednorodność i gęste spękanie surowca, które uniemożliwiały uzyskanie większych bloków ograniczając produkcję głównie do galanterii marmurowej oraz elementów architektonicznych nie podlegających naprężeniom[206].

Osiny. Pierwszą dokumentację złoża dewońskich wapieni i dolomitów „Osiny” (gm. Pierzchnica) opracowano w 1978 r. (Sas-Korczyńska – CBDG 75642). W 1985 r. Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych prowadziły w nowo założonym wyrobisku, położonym około 0,5 km na wschód od miejscowości Osiny próbną eksploatację wapieni i dolomitów dewońskich formacji z Kowali jako surowca blocznego, marmurowego[207]. Jednak dokumentację złoża surowca do produkcji bloków z zasobami w kat. C1 opracowano w 1992 r. (Juszczyk – CBDG 855446) na zlecenie innego inwestora[208]. Później kamieniołom przejęła wytwórnia betonów BetonBud z Radomia produkująca kruszywo łamane.

Radomice-Młyńska Góra. Młynarska Góra (czyli najpewniej współczesna Młyńska Góra w Radomicach-Lipiu) jest wzmiankowana jako punkt występowania marmuru już w końcu XIX wieku[209]. Próbną eksploatację surowca marmurowego prowadzono tu w okresie międzywojennym, zaś w latach 50. ubiegłego wieku wydobywano surowiec na kruszywo łamane. Występujący tu wapień dewoński formacji z Kowali jest gruboławicowy, cechuje się ładnym, wzorzystym zabarwieniem, głównie różowym, urozmaiconym żyłami kalcytu i plamami korali[210]. J. Czarnocki[211] sugerował związek tego miejsca eksploatacji z kielecką fabryką marmurów, ale nie znaleźliśmy innych źródeł potwierdzających użytkowanie łomu na Młyńskiej Górze przez tę firmę.

 Różanka – patrz „Zelejowa”.

 Skiby. Nazwa miejscowości Skiby jako punktu występowania marmurów pojawiła się w II połowie XIX w., próbki zaś marmurów opisane z tej miejscowości przez A. Welkego[212] i H. Święcickiego[213] są w większości wapieniami dewońskimi użylonymi kalcytem. Dokument z 1935 r. informuje, że są tereny kopalniane wsi Skiby zwane Piekło, nie wiadomo jednak które dokładnie, były dzierżawione przez „Marmury Kieleckie” od 1934 r.[214] Brak danych o podjęciu w tym czasie eksploatacji. Natomiast przedmiotem eksploatacji prowadzonej w połowie XX wieku przez kielecką fabrykę marmurów w złożu o nazwie „Skiby” była żyła kalcytowa przecinająca górę Stokówkę około 1,5 km na północ od wsi Skiby. Eksploatacja żyły kalcytu prowadzona była w okresie od II wojny światowej do lat 60. XX wieku. Kieleckie Zakłady Kamienia Budowlanego użytkowały złoże od 1957 r., po zaniechaniu wydobycia różanki na Zelejowej. Kartę rejestracyjną złoża opracowano w 1961 r. (Rubinowski – CBDG 997304). Wydobywano tu surowiec do produkcji grysów szlachetnych. Roczne wydobycie, prowadzone przy pomocy środków wybuchowych sięgało 10 tys. ton[215], co przy zasobach rzędu kilkudziesięciu tysięcy ton szybko doprowadziło do ich wyczerpania. Wydobycie przerwano po przecięciu góry przez wyrobisko, co uznano za wyczerpanie zasobów[216].

Złoże stanowiła strefa żył i brekcji kalcytowych o rozciągłości północ-południe, grubości zwykle kilku metrów (maksymalnie do 15 m), zapadająca na zachód pod kątem 65-75°. Lokalnie żyła objęta jest procesami krasowymi[217]. Po eksploatacji pozostało szparowe wyrobisko przecinające grzbiet góry o szerokości 20-40 m, długości 200 m, głębokości do 30 m i stromych, skalnych ścianach, w których odsłaniają się interesujące zjawiska tektoniczne i struktury mineralne. Ze względu na te odsłonięcia oraz walory krajobrazowe kamieniołom jest proponowany do ochrony jako rezerwat lub pomnik przyrody nieożywionej[218].

Skrzelczyce. W Skrzelczycach występuje największa w regionie świętokrzyskim żyła kalcytu, odkryta 1920 r. przez J. Czarnockiego. Żyła ta była do początków lat 60. ubiegłego wieku okresowo przedmiotem eksploatacji. Surowiec marmurowy wydobywano tu okresowo w latach 1924-1931, ze względu jednak na trudności w pozyskaniu bloków spowodowane spękaniem i skrasowieniem kalcytu zrezygnowano z wydobycia surowca marmurowego prowadząc nadal eksploatację surowca dla przemysłu szklarskiego i hutniczego[219]. Użytkownikiem złoża, przynajmniej w części tego okresu, były „Marmury Kieleckie”[220]. Po II wojnie światowej Kieleckie Zakłady Kamienia Budowlanego przejęły znów złoże w 1956 r. i prowadziły jego eksploatację, produkując rocznie kilka tysięcy ton surowca do produkcji grysów szlachetnych i przemysłu szklarskiego[221]. W 1958 r. opracowano kartę rejestracyjną złoża (Rubinowski – CBDG 389478). Po zakończeniu eksploatacji, prawdopodobnie na początku lat 60., prowadzono tu jeszcze prace badawczo-złożowe (1981 r., Fijałkowski – CBDG 101961) rejestrując zasoby kalcytu o wielkości 202 tys. ton[222].

Złoże stanowi żyła białego kalcytu o długości 640 m, szerokości 25-42 m, rozcinająca południkowo dolomity dewonu. Żyła powstała częściowo w wyniku brekcjowania a następnie metamorfizacji („resorpcji”) dolomitów[223]. Późniejsze badania wykazały małą przydatność kopaliny jako surowca marmurowego ze względu na jej niską twardość, małą bloczność (5%) i dużą kawernistość, zmniejszającą zasoby o 50%[224]. Pozostałe po eksploatacji wyrobiska są obecnie silnie zarośnięte i częściowo zasypane śmieciami. Obiekt ten jest jednak prawnie chroniony jako pomnik przyrody nieożywionej[225] .

Słopiec. Eksploatację surowca marmurowego w dwu kamieniołomach w Słopcu Szlacheckim oraz Słopcu Rządowym prowadzono na potrzeby fabryki marmurów w Chęcinach już w I połowie XIX w.[226]. Próbki ze Słopca – wapienie dewońskie podobne do odmiany bolechowice – znalazły się w kolekcji założyciela kieleckiej fabryki marmurów, A. Welkego[227] i M. Bersohna[228], a także na liście H. Święcickiego[229]. W II połowie XIX wieku, już w okresie działania kieleckiej fabryki marmurów, kamieniołomy w Słopcu stanowiły jednak odrębne przedsiębiorstwo[230]. Wskazuje na to brak odmiany słopiec w ofercie kieleckiej firmy[231], jak też bezpośrednie wiadomości prasowe[232]. Na przełomie wieków XIX i XX odmiana słopiec pojawiła się w ofercie „Marmurów Kieleckich”[233] i słopiec był kojarzony z tą firmą[234]. Jednak w kilka lat później nie ma kamieniołomów słopeckich wśród wyrobisk użytkowanych przez firmę[235] i informacja o użytkowaniu przez nią tych kamieniołomów nie pojawia się w dokumentach firmy[236] do drugiej połowy XX wieku. Brak większej aktywności kopalń w Słopcu w pierwszej połowie XX wieku potwierdza J. Czarnocki[237].

Dopiero w 1983 r. opracowano kartę rejestracyjną złoża wapieni do produkcji bloków słopiec (Lisner-Skórska – CBDG 70108, DIII/180) i w 1985 r. Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych rozpoczęły jego eksploatację. Wydobycie kontynuowano do 1994 r., jednak uzysk bloków (bloczność górnicza) był niewielki, rzędu 6%, stąd wydobycie było stosunkowo małe i surowiec służył głównie do produkcji kruszywa łamanego[238]. Po eksploatacji został zarastający obecnie owalny kamieniołom o średnicy około 100 m z okresowym jeziorkiem na dnie.

Złoże „Słopiec” położone jest na terenie Słopca Rządowego, około 0,5 km na północny-zachód od szosy Słopiec-Daleszyce, na terenie niewielkiego wzniesienia. Powierzchnia złoża wynosi 1,9 ha a jego miąższość 6,8-9,8 m. Nadkład tworzy zwietrzelina oraz płaty glin i piasków czwartorzędowych. Występujące w złożu dewońskie wapienie formacji z Kowali nachylone są pod niewielkim kątem w kierunku wschodnim (ESE). Są grubo- i średnioławicowe, brązowe oraz brązowoszare, często z czerwonymi „chmurkami” oraz amfiporami i dużymi stromatoporoidami. Zdaniem J. Czarnockiego[239] materiał ze Słopca jest bardzo podobny do bolechowic, natomiast Gierych[240] napisał, że kamieniołom w Słopcu dawał piękny materiał okładzinowy barwy ciemnoszarej, z przejściami w rdzawobrunatną i delikatnym białym użyleniem.

Sosnówka pod Chęcinami. Góra Sosnówka położona Grzbiecie Chęcińskim nieco na zachód od Chęcin była wymieniana wśród marmurołomów w szesnastowiecznych lustracjach[241]. Wspominają ją też[242] L. Jenike i W. Choroszewski[243], jako potencjalne miejsce eksploatacji marmurów, okazy zaś z Sosnówki opisywali A. Welke[244] oraz H. Święcicki[245]. Próby eksploatacji surowca blocznego – ciemnego wapienia nieco podobnego do ołowianki – prowadzono tu jeszcze w pierwszym dziesięcioleciu okresu międzywojennego, przerwano je jednak ze względu na małe zasoby oraz silne spękanie[246]. Sosnówka chęcińska tylko jednak raz, w 1930 r., występuje w znanych nam dokumentach „Marmurów Kieleckich” i jedynie jako miejsce próbnej eksploatacji. Natomiast w okresie międzywojennym głównym inwestorem prac wydobywczych na Sosnówce był zarząd miasta Chęciny.

Sosnówka w Kielcach. Wzgórze Sosnówka, zwane niegdyś również Górą Słoneczną, to popularne Psie Górki, położone nieco na południe od centrum miasta[247]. Próbki marmurów z kieleckiej Sosnówki znalazły się na liście A. Welkego[248], o istnieniu zaś marmurołomu w tym miejscu w pierwszych latach działalności kieleckiej fabryki marmurów wspominali L. Jenike[249], W. Choroszewski[250] i W. Gruberski[251]. Marmurołom ten na początku XX wieku dostarczał surowca do tej fabryki, co potwierdzają informacje prasowe[252]. Eksploatacja prowadzona była w kilku punktach na południowo zachodnim stoku wzgórza, co sugeruje opis Sosnówki H. Gesslera[253] oraz obecna morfologia stoku, i zapewne stopniowo przenoszona była w dolną część wzgórza Sosnówka, w miejsce zwane też Górą Cmentarną, gdzie w 1931 r. oficjalnie otwarto nowy kamieniołom o nazwie Barwinek (patrz Barwinek). W 1936 r. kamieniołom na Sosnówce był w gestii Spółdzielni Górniczo-Kamieniarskiej[254], która jednak nie podjęła w nim intensywnej eksploatacji. O małej aktywności wydobywczej w kamieniołomie na Sosnówce po I wojnie światowej najlepiej może świadczyć porównanie fotografii wykonanych przed 1914 r. i w 1960 r., na których widać tę samą ścianę kamieniołomu, wskazujące na brak postępu robót przynajmniej w tej części wyrobiska (ryc. 18). J. Czarnocki[255] wymienia Sosnówkę jeszcze na początku lat 30., ale może już mieć na myśli kamieniołom u jej podnóża, czyli Barwinek.

Wzniesienie Sosnówka zbudowane jest z wapieni masywnych i gruboławicowych górnego dewonu (franu) formacji z Kowali, które odsłaniały się na stoku południowym oraz południowo-zachodnim i były głównym przedmiotem eksploatacji[256]. W szczytowej i północnej części wzniesienia wapienie te przykryte są płytowymi wapieniami pasiastymi, a wyżej – marglami i cienkopłytkowymi wapieniami najwyższego dewonu (famenu), które nie nadawały się do produkcji bloków[257]. H. Gessler[258] w następujący sposób charakteryzuje marmur z Sosnówki: Kolor tego marmuru jest mniej więcej jednolity, o ciemnym tonie, brunatnawy, z bardzo małemi czerwonawemi i czarnemi napryskami oraz gdzieniegdzie fioletowemi i różowemi żyłkami.

Południowo-zachodni stok wzgórza jest obecnie częściowo zrównany i zajęty przez zabudowę, częściowo zaś pokryty licznymi śladami eksploatacji. Z. Rubinowski i Z. Wójcik[259] proponowali rekreacyjne wykorzystanie tego terenu z wyeksponowaniem jego elementów geologicznych i związanych ze skalnym oraz kserotermicznym siedliskiem zbiorowisk roślinnych. Zgodnie z tym postulatem pozostałości dawnego górnictwa skalnego i odsłonięcia geologiczne zostały w 2009 r. objęte ochroną prawną jako stanowisko dokumentacyjne.

Suków-Babie. Okazy z Sukowa znalazły się w kolekcji M. Bersohna z przełomu XIX i XX wieku[260], były także na listach odmian marmurów założyciela kieleckiej fabryki marmurów, A. Welkego[261] oraz H. Święcickiego[262]. Jednak nie natrafiliśmy na publikowane lub archiwalne źródła informujące o eksploatacji surowca blocznego w tej miejscowości w ciągu następnych stu lat, mimo, iż nieco na zachód od południowego jej krańca, na wschodnim krańcu wzgórza o nazwie Babia Góra powstały w tym czasie dwa łomy o średnicach rzędu 20-40 m. W 1958 r. wykonano kartę rejestracyjna złoża wapieni „Suków” (Czarnecki – CBDG 798709), zaś w 1987 r. – dokumentację złoża „Suków-Babie” o zasobach w kat. C1 (Musiał – CBDG 80717) i powierzchni 12,9 ha, obejmującego rejon wspomnianych wyżej wyrobisk. Złoże o średniej miąższości 22,8 m tworzą środkowodewońskie wapienie formacji z Kowali, zapadające pod niewielkim kątem (do 10°) na północ. Wapienie są średnio- i gruboławicowe, szare oraz brązowoszare z plamkami amfiporów. Wskaźnik bloczności geologicznej obliczony w zachodnim kamieniołomie wynosi 25%, zaś we wschodnim wyrobisku – 54%[263], natomiast wskaźnik ten, obliczony dla całego złoża (w otworach wiertniczych) wynosi 9,5%, bowiem stwierdzono w złożu występowanie stref spękanych i złupkowaconych. Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych w 1982 r. wykonały w złożu próbę technologiczną, która wykazała przydatność wapieni do produkcji bloków i płyt[264]. Nie podjęto jednak przemysłowej eksploatacji. Obecnie oba kamieniołomy są w znacznym stopniu zarośnięte.

Szczukowskie Górki. Obecność Szczukowskich Górek na liście marmurołomów założyciela kieleckiej fabryki marmurów, A. Welkego[265] oraz na liście odmian marmurów H. Święcickiego[266], a zwłaszcza wymienienie tego stanowiska wśród miejsc, z których dostarczono bloki marmurów do świeżo otwartej fabryki[267] wyraźnie świadczy o związku kopalni w Szczukowskich Górkach z fabryką na początku jej działalności. Kamieniołom w Szczukowskich Górkach jako potencjalne miejsce eksploatacji marmurów wymienili także L. Jenike[268] oraz W. Choroszewski[269]. Próbka tego marmuru znalazła się w kolekcji M. Bersohna[270]. Brak jednak świadectw wskazujących na późniejsze związki kamieniołomu wapieni dewońskich w Szczukowskich Górkach z kielecką firmą produkującą marmury. Kamieniołom ten był jednak eksploatowany i obecnie jest nadal czynny, użytkowany przez Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych S.A. w Kielcach.

Szewce. Szewce to znana współcześnie odmiana pokładowego marmuru – szarego wapienia dewońskiego o odcieniu fioletowym eksploatowanego okresowo w kamieniołomie na górze Okrąglicy Jednak nazwa „Szewce” pojawia się w źródłach XIX-wiecznych, jako nie związana z marmurołomem na górze Okrąglicy, która w tamtym czasie leżała w granicach rozległego obszaru miasta Chęciny[271], a więc nie była związana terytorialnie ze wsią Szewce. Ówcześni autorzy opisujący miejsca eksploatacji oraz odmiany marmuru używając obu nazw – „Szewce” i „Okrąglica” – wyraźnie je rozróżniają[272]. Natomiast w opisach prasowych dotyczących fabryki marmurów w pierwszych latach jej działalności wśród miejsc wydobycia marmurów pojawiają się Szewce, zaś góra Okrąglica może mieścić się w nazwie „Chęciny”[273]. F. M. Sobieszczański[274] (1852) wyjaśnia: Okręglica, góra w obrębie miasta, mieści marmur, który na tle ciemno-popielatem ma plamy ciemniejsze tegoż koloru i jakby muszelki białawe. I dalej: Szewce, wieś rządowa … ma w jednej obszernej górze trzy kopalnie różnych kolorów, i tak: od strony południowej na tle koloru ciemnobrunatnego narzucone skamieniałości pierścienic… Od zachodu jest marmur koloru popielato-różowego, na którym są podobneż plamy muszelkowe; … Od północy znowu marmur jest różowo-popielaty z żyłkami białemi i znaczkami muszelkowymi. Pisząc „Szewce”, F. M. Sobieszczański oraz inni dziewiętnastowieczni autorzy mogli mieć na myśli obszar obecnego złoża „Zawada” na wzniesieniu o nazwie Ołowianka położonym na południowy zachód od wsi Szewce (z licznymi drobnymi łomami i śladami eksploatacji kruszców[275]). Mniej prawdopodobna jest identyfikacja tych marmurołomów z łomami szarych wapieni na północny-wschód od wsi Szewce[276]. Zdaniem E. i J.  Fijałkowskich[277] w tych łomach prowadzono na niewielką skalę wydobycie szarych wapieni dewońskich do produkcji marmurów już w czasach staszicowskich. W każdym razie należy domniemywać, że w pierwszych latach swej działalności fabryka użytkowała na terenie wsie Szewce kamieniołomy inne, niż identyfikowany współcześnie z odmianą Szewce kamieniołom na Okrąglicy.

Góra Okrąglica jako miejsce eksploatacji marmurów kojarzone z Szewcami pojawia się w ofercie fabryki marmurów i opisach marmurołomów na przełomie wieków XIX i XX[278] i porównanie ówczesnego oraz współczesnego obrazu tego wyrobiska pozwala stwierdzić, że już wtedy był to duży, podobny do obecnego, kamieniołom. Od tego czasu odmiana szewce (z Okrąglicy) stała się ważnym, często oferowanym produktem kieleckiej fabryki marmurów aż do lat pięćdziesiątych XX wieku[279]. W 1956 r. opracowano dokumentację geologiczną złoża „Szewce” (Bukowiński – CBDG 153373) o powierzchni 4,3 ha i miąższości 35 m. W latach 2014-2015 wykonano bardzo szczegółowe badania geologiczne, geofizyczne i złożowe w kamieniołomie Szewce oraz jego otoczeniu, które miały na celu ocenę możliwości podjęcia eksploatacji złoża[280].

W złożu „Szewce” występują dewońskie wapienie amfiporowo-laminitowe należące do warstw sitkówczańskich górnych formacji z Kowali[281]. Skały te zapadają pod kątem 20-25° na południe (SSW) i w środkowej części ściany przecięte są uskokiem. Wapienie mają zabarwienie jasno lub ciemnoszare z odcieniem liliowym:  rozróżnia się odmiany szewce jasne i szewce ciemne”[282] oraz licznymi plamkami amfiporów i rzadkimi, cienkimi, różowymi lub fioletowymi żyłkami kalcytu. Są one średnio i gruboławicowe (o grubości ławic przeważnie 0,3-1,0 m, z pojedynczymi grubszymi ławicami), pocięte trzema zespołami ciosowych spękań, miejscami (zwłaszcza w górnej części ściany kamieniołomu) silnie i nieregularnie spękane[283]. Wskaźnik geologicznej bloczności złoża liczony niezależnie przez różnych wielu autorów[284] waha się od 20% do 33 %. Bloczność górnicza na początku lat 60. XX wieku sięgała 15-20%. Zdaniem B. Gierycha[285] marmur odmiany szewce bardzo dobrze poddaje się obróbce i nadaje się na nie tylko na ścienne elementy architektoniczne, lecz także schody i posadzki. Ponadto sw praktyce stwierdzono, że jest to jeden z nielicznych marmurów kieleckich, który wykazuje stosunkowo znaczną odporność na wpływy atmosferyczne i względnie długo zatrzymuje połysk na wolnym powietrzu.

Wydobycie w złożu prowadzono – jak sugeruje B. Gierych[286], z przerwami np. w okresie II wojny światowej i bezpośrednio po niej – do początku lat 60. XX wieku. Jednak kamieniołom nie był eksploatowany tak intensywnie jak marmurołomy w Bolechowicach i Morawicy, o czym świadczy opis już z początku wieku[287], jak i dane z jego drugiej połowy  (na początku lat 60. eksploatowano w Szewcach pięć razy mniejszą ilość materiału blocznego niż w tamtych kamieniołomach (plany ruchu)), a także porównanie zdjęć wyrobiska, które , wykazują niewielki jego rozwój przestrzenny. Stosunkowo większe ilości materiału blocznego pozyskiwano w nim w latach 1930-1931 (tab. 1)[288] prawdopodobnie na potrzeby budowy gmachu Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie. J. Czarnocki[289] sugerował, że eksploatacja w wyrobisku nie jest prowadzona prawidłowo, gdyż złoże nie zostało zbadane pod kątem najkorzystniejszych możliwości pozyskania różnego typu marmurów. W pierwszym półroczu 1973 r. złoże „Szewce” wraz nieczynnym już kamieniołomem zostało przekazane w użytkowanie Pińczowskim Zakładom Kamienia Budowlanego[290]. Firma ta jednak nie podjęła wydobycia.

Obecnie stokowo-wgłębny kamieniołom o średnicy 50-80 m i wysokości ścian do 20 m jest otoczony lasem, jednak jego wnętrze zostało oczyszczone z zarośli i odpadów, bowiem w 2012 r. został on włączony jako stanowisko edukacyjne, geoturystyczne na Świętokrzyskim Szlaku Archeo-Geologicznym[291]. Od 2013 r. chroniony jest prawnie jako pomnik przyrody. Nie zrezygnowano jednak również ostatecznie z planów eksploatacji złoża, przy czym najnowszy projekt zakłada podjęcie jego eksploatacji podziemnej, która stwarzałaby mniejsze zagrożenie środowiska w otoczeniu kopalni[292].

Tarnoskała. Tarnoskała (również Tarnogóra) to nazwa wzniesienia, na którym znajduje  się dawna rezydencja Tarnowskich w Piotrkowicach, miejscowości przy drodze Kielce – Busko Zdrój. Wzniesienie zbudowane jest z gruboławicowych wapieni górnojurajskich (oksfordu) należących do tej samej serii, z której występują marmury odmiany Morawica w Woli Morawickiej[293]. O wykorzystaniu jasnozłotego marmuru z Tarnoskały wspomina W. Gruberski[294], który był wcześniej zatrudniony w kieleckiej fabryce marmurów i najpewniej w tej firmie zetknął się z tym surowcem. Oprócz jednak W. Gruberskiego i S. Kontkiewicza, żadne inne źródła nie wymieniają tego stanowiska, co sugeruje, iż marmur z Tarnoskały był wykorzystywany jedynie na początku XX wieku. Na stokach Tarnoskały oraz sąsiedniej Ostrej Góry występują obecnie niewielkie, silnie zarośnięte ślady eksploatacji wapieni.

Wierzmaniec – patrz „Zygmuntówka”.

Wola Morawicka – patrz Morawica

 Zagórze. Kamieniołom w Zagórzu, obecnie na południowo-wschodnich przedmieściach Kielc, przed 1927 r. nosił nazwę „Międzygórze”[295]. Od 1927 r. był użytkowany przez spółkę zarządzaną przez M. Fussmana oraz R. Plesnera[296] (ten drugi był wcześniej kierownikiem kamieniołomów „Marmurów Kieleckich”[297]) i czynny był do II wojny światowej[298]. Od 1931 r. był dzierżawiony przez „Marmury Kieleckie”[299] i co najmniej w ostatnich latach przed wojną był użytkowany przez tę firmę, o czym świadczą notatki na listach zatrudnionych tam pracowników[300]. Również po wojnie kielecka firma marmurowa przejęła kamieniołom w Zagórzu[301], ale już nie wznowiono eksploatacji na większą skalę[302]. Nie napotkaliśmy też żadnej notatki czy oferty reklamującej odmianę marmurów o nazwie „Zagórze”. Jednak na przełomie lat 50. i 60. XX wieku opracowano kartę rejestracyjną tego złoża (Rubinowski – CBDG 997304).

Występujące w kamieniołomie w Zagórzu dewońskie wapienie reprezentują formację z Kowali oraz prawdopodobnie wapienie detrytyczne (ziarniste). Zapadają one pod kątem 55-65° na północ (NNE) i w części niższej profilu (w południowej części wyrobiska) są słabo uławicone, natomiast w wyższej – średnio- i cienkoławicowe. Wapienie słabo uławicone zawierają liczne szczątki fauny, wśród których dominują stromatoporoidy, i są miejscami zdolomityzowane. Wyżej leżące wapienie wykazują miejscami strukturę ziarnistą, brekcjową. Mają zabarwienie ciemnoszare z odcieniem fioletowym, miejscami plamiste, różowe lub brązowe i użylone są kalcytem. Stanowią więc surowiec o wysokich walorach dekoracyjnych[303]. Cechują się jednak zmienną i generalnie niską blocznością; wskaźnik bloczności geologicznej złoża jest niższy niż 10%[304]. Obecnie wyrobisko jest bardzo silnie zarośnięte.

Zelejowa. Góra Zelejowa to jedno z najstarszych miejsc  eksploatacji marmurów w Górach Świętokrzyskich, gdzie wydobywano najpiękniejszą i najbardziej atrakcyjną odmianę marmuru tzw. różankę zelejowską – różnobarwny kalcyt żyłowy oraz brekcję kalcytowo-wapienną[305]. Góra ta jest wymieniona jako miejsce wydobywania marmurów już w lustracjach z 1602 r. i 1615 r.[306], a potem opisywana jest we wszystkich praktycznie źródłach dziewiętnastowiecznych i dwudziestowiecznych mówiących o marmurach, niekiedy pod innymi nieco nazwami (np. Ł. Gołębiewski – zelcowa[307], W. Gruberski – sulejów[308]). Słownik geograficzny[309] informuje o trzech odmianach marmuru na Zelejowej. W kolekcji M. Bersohna z przełomu wieków XIX i XX znalazło się aż 12 okazów[310], zaś na liście H. Święcickiego[311] – trzy okazy wapieni użylonych (brekcji?) i dwa okazy kalcytu z Góry Zelejowej. Założyciel fabryki marmurów, A. Welke[312] zebrał próbki z czterech miejsc: za Zelejową, pod Zelejową, Zelejowa Stara i Zelejowa Nowa.

Oczywiście Góra Zelejowa znalazła się wśród najważniejszych miejsc eksploatacji marmurów użytkowanych przez kielecką fabrykę od początku jej istnienia. Informowały o tym wzmianki, artykuły oraz oferty publikowane w prasie[313], a także druki reklamowe. Brak nazwy „Zelejowa” w pierwszej i w jednej z następnych informacji o marmurołomach wykorzystywanych przez firmę[314] może wynikać z faktu, iż Zelejowa leżała na terenie Chęcin i mogła występować pod ich nazwą. O aktywności marmurołomów na Górze Zelejowej w okresie międzywojennym świadczą materiały archiwalne[315], w tym źródła cytowane przez T. Langnera[316] oraz S. Marcinkowskiego[317]. W okresie międzywojennym kamieniołomy na Zelejowej należały do najaktywniej wykorzystywanych (w 1930 r. pozyskano w nich ponad 100 m3 bloków), aczkolwiek nie były eksploatowane w sposób ciągły. Według informacji B. Gierycha[318] w latach 1936-1950 kamieniołomy na Zelejowej były nieczynne i zostały uruchomione formalnie w sierpniu 1950 r. Wydaje się jednak mało prawdopodobne, by przez 15 lat nie prowadzono tam żadnej działalności wydobywczej, zwłaszcza, iż – jak wskazują materiały archiwalne[319] – formalnie kamieniołomy pozostawały w zarządzie kieleckiej fabryki marmurów. W 1953 r. zapadła decyzja o zamknięciu kamieniołomów na Górze Zelejowej w związku z projektem ochrony przyrody tej góry[320]. W 1956 r. utworzono rezerwat przyrody nieożywionej „Góra Zelejowa”, w 1957 r. zaś ostatecznie zakończono eksploatację w kamieniołomach[321]. Mimo to odmiana zelejowa znalazła się jeszcze w ofercie produktów „Marmurów Kieleckich” w 1957 r.[322]. J. Czarnocki[323], zdając sobie sprawę z walorów przyrodniczych Góry Zelejowej, proponował, by prowadzić eksploatację marmuru metodą podziemną.

Góra Zelejowa zbudowana jest z dewońskich wapieni warstw sitkówczańskich dolnych formacji z Kowali południowego skrzydła synkliny gałęzicko-bolechowickiej[324]. Grubo- i średnioławicowe wapienie zapadają stromo (pod kątem 60-90° na północ (NNE), tworząc grań góry, która wznosi się około 60 m powyżej otaczające obniżenia. Wapienie tworzące grań góry przecięte są w jej zachodniej części trzema żyłami kalcytowymi o grubości 4-9 m, którym towarzyszą brekcjowe strefy kalcytowo-wapienne (łącznie grubość żył i stref sięga 20 m). Żyły mają generalnie przebieg południkowy (NNE-SSW) i stromo, pod kątem około 70°, zapadają w kierunku zachodnim. Żyły reprezentują bezkruszcową mineralizację hydrotermalną związaną z waryscyjskimi ruchami tektonicznymi i powstałą głównie w karbonie oraz permie. Kalcyt osadzał się z gorących roztworów wodnych krążących szczelinami skalnymi, które wielokrotnie podlegały ruchom tektonicznym, stąd kalcyt tworzy wiele generacji, zaś mineralizacja ma często charakter brekcjowy[325]. Kalcyt tworzący żyły i strefy brekcjowe ma zróżnicowane zabarwienie, od białego, po ciemnoczerwone, i tworzy bardzo wzorzyste struktury: wstęgowe, kokardowe, brekcjowe, podczas gdy wapienie w brekcjach i w otoczeniu stref żyłowo-brekcjowych są zwykle jasno lub ciemnoszare. Ponadto wapienie w całym masywie góry pocięte są licznymi żyłami kalcytu o zabarwieniu zwykle białym lub różowym. Zabarwienie i struktury skał decydują o bardzo wysokich walorach estetycznych marmurów z Góry Zelejowej. Brak jednak regularnych zespołów spękań ciosowych, przy jednoczesnym silnym spękaniu skał, zróżnicowaniu ich własności fizycznych (bo kalcyt jest nierównokrystaliczny i różni się strukturą od wapienia) powoduje, iż marmury zelejowskie były materiałem o niskiej bloczności, trudnym w eksploatacji i obróbce[326]. Dodatkowe problemy przy eksploatacji stwarzało zwietrzenie i skrasowienie skał. Dekoracyjność i własności marmurów zelejowskich dobrze scharakteryzował już w połowie XIX wieku F. M. Sobieszczański, który napisał[327]: Zelejowa, w obrębie miasta Chęcin (…) ma w jednej wielkiej górze trzy łamy marmurów, różniące się odmianami kolorów; i tak: od południa na tle ciemnem są pasy białe i żyłki koloru różowego i białego (…). Od wschodu na tle cielistym pasy i żyłki czerwonawe i białe (…). Nareszcie od zachodu na tle jasno-popielatem ma plamki różowe i szare (…). W ogóle marmur ten wydobywa się w bryłach, jest zbyt twardy i trudny do obrobienia dlatego, że łatwo pryska pod dłutem, z powodu spatu wapiennego, który jest bardzo kruchy do wydobycia, ale dobrze się daje polerować.

Rzeczywiście, trzy główne wyrobiska zachowały się na terenie góry do chwili obecnej, aczkolwiek – jak świadczy H. Gessler[328] – drobne ślady eksploatacji widoczne były na całej jej powierzchni. Dwa duże wyrobiska w miejscu występowania największych żył kalcytowych mają formę wąwozów, z których jeden rozcina południowo zbocze w zachodniej części góry, drugi stanowi charakterystyczną szczerbę w środkowej części grzbietowej. Wyrobiska te były czynne po II wojnie światowej. Trzeci kamieniołom, który nie był już eksploatowany w okresie powojennym, położony jest na południowym stoku wschodniej części góry, poniżej przełęczy, którą przechodziła droga z Chęcin do wsi Zelejowa. W końcowym etapie eksploatacji wydobywano na terenie Góry Zelejowej trzy zasadnicze odmiany marmurów: różankę, czyli kalcyt żyłowy i brekcję kalcytowo-wapienną, zelejową jasną oraz zelejową ciemną, które były wapieniami silnie użylonymi kalcytem[329].

Marmurołomy jako pozostałości górnictwa skalnego oraz występujące w nich odsłonięcia struktur skalnych stanowią podstawową wartość rezerwatu przyrody, który stanowi obecnie Góra Zelejowa[330]. Niestety, obecnie cały teren Góry Zelejowej jest bardzo silnie zarośnięty lasem, w którym „giną” ślady eksploatacji marmurów, dawniej doskonale widoczne z sąsiednich pasm górskich.

Zygmuntówka. Zygmuntówka to znana powszechnie odmiana-marmuru – permskiego zlepieńca węglanowego – o bardzo wysokich walorach dekoracyjnych, który w okresie ostatnich kilkuset lat był powszechnie wykorzystywany w architekturze i kamieniarstwie[331]. Nazwa marmuru pochodzi od imienia króla Zygmunta III Wazy, którego posąg – tzw. kolumna Zygmunta w Warszawie – stał pierwotnie na cokole wykonanym z tego marmuru. Kamieniołom Zygmuntówka położony jest na południowo-zachodnim stoku wzgórza o nazwie Czerwona Góra, które w publikacjach XIX-wiecznych i niektórych z początku XX wieku zwane było również Irzmańcem, Jerzmańcem, Jerzmońcem, Jerzmowcem, Jerzmanowicem, Wierzmowcem, Wierzmanowcem, Wierzmonką, Górą Wierzmoniecką lub Wierzmaniecką (wg Słownika Geograficznego[332] Zygmuntówka, dawniej Wierzmaniecką zwana). Nazwy te jednak w końcu XIX wieku i na początku XX wieku zaczęły być również przypisywane miejscom położonym na wschód od Czerwonej Góry[333] a potem zanikły.

Tak znana i atrakcyjna odmiana marmuru znalazła się oczywiście w kolekcjach A Welkego[334], M. Bersohna[335] i na liście H. Święcickiego[336], a potem była w ofercie kieleckiej firmy marmurowej prawie od początku jej istnienia aż do 1973 r. Pierwszą informacją, która bezpośrednio potwierdzała użytkowanie (porządkowanie) kamieniołomu Zygmuntówka przez kielecką fabrykę była wiadomość opublikowana w Gazecie Kieleckiej (nr 59 z 1878 r., że: w Chęcinach, w górze Wierzmonce, w łomach kopalni Zygmuntówka, przy uprzątaniu dawnego rumowiska …na ścianie prostopadłej znaleziono wykuty napis: Anno1689 Michalis Soban . Późniejszą aktywność kieleckiej firmy w kamieniołomie oraz wykorzystywanie Zygmuntówki w produkcji potwierdzają liczne informacje i oferty prasowe[337] a także źródła archiwalne. Użytkowanie złoża w okresie międzywojennym potwierdzają też źródła archiwalne dotyczące działalności firmy z początku lat 20. oraz 30.[338]  Wzmianki, zdjęcia i opisy złoża oraz marmuru znalazły się w wielu publikacjach z tego okresu[339]. Przez cały ten okres, z przerwami, prowadzona była w nim eksploatacja, której wielkość sięgała co najmniej kilkunastu metrów sześciennych rocznie. Z informacji S. Kowalczewskiego i B. Gierycha[340] wynika, że kamieniołom nie był czynny w połowie lat 30. oraz bezpośrednio przed, podczas i po II wojnie światowej, jednak wydaje się mało prawdopodobne, by nie podejmowano w nim przynajmniej okresowo wydobycia w tym czasie.

W 1970 r. wykonano dokumentację geologiczną zasobów złoża „Zygmuntówka” w kat. C2+C1+B (Nowak – CBDG 855464). Złoże to obejmuje fragment południowo-zachodniego stoku wzgórza i ma powierzchnię 1,3 ha oraz średnią miąższość 30 m (mierzoną do poziomu 275 m n.p.m.). W złożu występują permskie zlepieńce należące do północnego skrzydła synkliny gałęzicko-bolechowickiej i lekko nachylone w kierunku południowym[341]. Zlepieńce zbudowane są z otoczaków skał węglanowych, głównie wapieni, rzadziej kalcytów i dolomitów o wielkości zwykle kilku centymetrów, maksymalnie do 80 cm, które najczęściej tworzą zwarty szkielet (tzn. wzajemnie stykają się)[342]. Przestrzenie pomiędzy otoczakami wypełnione są zwięzłym, drobnoziarnistym materiałem węglanowym lub krystalicznym kalcytem. Otoczaki mają najczęściej zabarwienie jasno lub ciemnoszare, brązowawe, białe (kalcyty) lub żółte, czasem użylone są jasnym kalcytem. Natomiast spoiwo jest różowe, czerwone lub – gdy jest kalcytowe – białe. Takie struktury barwne decydują o bardzo wysokiej dekoracyjności skały, zaś jednolity węglanowy skład otoczaków i spoiwa umożliwia uzyskiwanie poleru i zapewnia homogeniczne własności wytrzymałościowe[343]. Zlepieńce są średnio-, grubo- i bardzo gruboławicowe (ławice 0,2-2,8 m), pocięte niezbyt regularnymi, rzadkimi spękaniami ciosowymi. Obecność grubych ławic i rzadkich spękań utrudnia nieco eksploatację w kamieniołomie, decyduje jednak o wysokiej bloczności złoża. Wskaźnik bloczności geologicznej jest najwyższy wśród złóż polskich marmurów i sięga 60%[344]. Na początku lat 60. wskaźnik bloczności górniczej (uzysk bloków) w złożu sięgał 50%. W tym czasie wydobywano 100-300 m3 bloków rocznie oraz kilkaset ton kamienia i kruszywa łamanego[345]. W końcu lat 60. zlepieniec był pozyskiwany do produkcji kruszywa i wydobywany przy pomocy kruszących materiałów wybuchowych, co odbiło się ujemnie na bloczności złoża[346]. Z początkiem lat 70. wznowiono eksploatację bloków marmurowych (ryc. 28), jednak w pierwszym półroczu 1973 r. złoże zostało przekazane w użytkowanie Pińczowskim Zakładom Kamienia Budowlanego[347]. W latach następnych wydobycie zlepieńców zygmuntowskich stopniowo malało, by całkowicie zakończyć się na początku lat 90. XX wieku.

Obecnie duży stokowy kamieniołom o średnicy około 200 m i głębokości do 30 m stopniowo zarasta lasem. Jako historyczne miejsce eksploatacji marmurów oraz odsłonięcie bardzo specyficznych skał i ciekawych form krasowych, kamieniołom jest ważnym obiektem naukowym i mógłby stać się interesującym obiektem geoturystycznym[348]. Zaproponowano urządzenie w nim ścieżki edukacyjnej oraz bazy namiotowej[349]. Takie wykorzystanie tego obiektu jest możliwe pod warunkiem, iż nie powstanie w nim stała infrastruktura budowlana, bowiem zlepieniec ze złoża „Zygmuntówka” stanowi unikatowy w skali kraju surowiec bloczny, którego pozyskanie, chociażby dla celów konserwatorskich, musi być możliwe[350].


[1] S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej i dziś, Kielce 1934, s. 7; . Langner, Marmury świętokrzyskie – przedsiębiorstwo eksploatacji i obróbki w Kielcach,  „Informator Towarzystwa Przyjaciół Górnictwa, Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego”, Kielce, czerwiec 1975, s. 74; S. Marcinkowski, Źródła do dziejów przemysłu marmurowego w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Kielcach. Materiały z Sympozjum „Historia eksploatacji marmuru w Górach Świętokrzyskich” zorganizowanego przez Towarzystwo Przyjaciół Górnictwa, Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego w Kielcach, 1983, APK, Towarzystwo Przyjaciół Górnictwa, Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego w Kielcach (dalej TPGiHPS), sygn. 35; APK Urząd Wojewódzki Kielecki I (dalej (UWK I), sygn. 12745.

[2] H. Gessler, Opinia o położonym w Kielcach przedsiębiorstwie marmurów i o pokładach marmurowych, znajdujących się w guberni kieleckiej, a należących do tego przedsiębiorstwa i zwiedzanych przeze mnie w dniu 5-tym i 6-tym maja r. 1911, Kielce 1912, s. 5.

[3] APK, KZKB, sygn. 165, k.16.

[4] B. Gierych, op. cit., s. 121; S. Marcinkowski, Źródła do dziejów…, APK, TPGiHPS, sygn. 35, k. 54-62.

[5] E. Ż., Sanktuarium Wielkiego Marszałka w Kielcach, „Naród i Wojsko” 1938, nr 11, s. 5.

[6] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 108.

[7] B. Gierych, op. cit., s. 121-122.

[8] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 55.

[9] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 108.

[10] B. Gierych, op. cit., s. 122.

[11] Z. Rubinowski, Z. Wójcik, Odsłonięcia geologiczne Kielc i okolic oraz problemy ich ochrony i zagospodarowania, „Prace Muzeum Ziemi” 1978, t. 29, s. 106.

[12] M. Wardzyński, „Marmury” świętokrzyskie i ośrodek kamieniarsko-rzeźbiarski w Chęcinach w XVI-XIX wieku, „Aedifico et Conservo III, „Spotkania z Zabytkami” 2014, numer specjalny, nr 7-8, s. 6.

[13] J. Pańkowski, Gmach Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie, „Architektura i Budownictwo”1932, nr 10, s. 314; B. Gierych, op. cit., s. 114-116; S. Oterman, Stare i nowe dzieje eksploatacji i obróbki wapieni pińczowskich oraz marmurów kieleckich, Kraków 1980, s. 98; J. Jędrychowski, Kamień w architekturze regionu świętokrzyskiego, Kielce 2014, s. 52-53.

[14] [A. Welke] A.W. b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „Gazeta Kielecka”, (dalej „GK”) 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[15] H. Święcicki, Opis marmurów krajowych, mianowicie przesłanych na wystawy w Moskwie i Wiedniu. Pamiętnik Kielecki na rok zwyczajny 1874, 1874, s. 54; Encyklopedia powszechna Orgelbranda, Suplement, Warszawa 1883-1884, t. 1-12; W. Chor[oszewski], Chęcińskie kopalnie i marmurołomy[w: Wielka powszechna encyklopedia ilustrowana, Warszawa 1893, t. 11-12, s. 546-550.

[16] „GK”, nr 90 z 1876 r., nr 20 z 1877 r., nr 77 z 1898, nr 18 z 1900 r., nr 13 z 1906 r., nr 99 z 1910 r.

[17] [A. Kriger] Andrzej z Rzucowa, Z gór sandomierskich, „GK” 1878, nr 71, s. 2-3, nr 73, s. 3.

[18] E. Fijałkowska, Problematyka marmurów świętokrzyskich na łamach „Gazety Kieleckiej” w latach 1870-1914. Materiały z Sympozjum „Historia eksploatacji marmuru w Górach Świętokrzyskich” zorganizowanego przez Tow. Przyj. Górnictwa, Hutnictwa i Przem. Staropolskiego w Kielcach, 1983, APK, TPGiHPS, sygn. 35.

[19] L. Jenike, Marmury kieleckie, „Tygodnik Ilustrowany” 1878, t. 5, nr 107, s. 24-25, 29, 32.

[20] W. Gruberski, Ludzie i kamienie,, „Sztuka” 1905, nr 10, s. 446.

[21] S. K[ontkiewicz], Marmury kieleckie, „Ziemia” 1910, nr 22, s. 343-346.

[22] „Wieś Ilustrowana” 1911, R. 2, nr 11.

[23] H. Gessler, op. cit., s. 2-3.

[24] „Przewodnik Katolicki” 1922, nr 23.

[25] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer…”, s. 5-6; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości skał w Polsce. Biuletyn PIG, nr 80, Warszawa 1952, s. 35; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 93-95; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 105.

[26] „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.

[27] S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 7; tenże, Marmury kieleckie, Warszawa 1972, s. 41.

[28] Katalog wyrobów przemysłu kamienia budowlanego, Warszawa 1957, nlb.

[29] J. Urban, J. Gągol, Kamienie budowlane regionu świętokrzyskiego i tradycje ich eksploatacji, w: Surowce kamienne regionu świętokrzyskiego. Tradycje, możliwości i perspektywy wykorzystania, red. J. Szajn, Z. Rubinowski, J. Gągol, Kielce 1994, s. 18.

[30] APK UWK I, sygn. 12745, k. 25, 39; APK KZKB, sygn. 75-78; S. Marcinkowski, op. cit.

[31] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości skał w Polsce. Biuletyn PIG, nr 80, Warszawa 1952, s. 27-48; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 24, 68.

[32] J. Kaźmierczak, Morphogenesis and systematics of the Devonian stromatoporoidea from the Holy Cross Mts, Poland, “Palaeont. Pol.”, t. 26, 1971, s. 18-19; G. Racki, Evolution of the bank…, s. 176-177.

[33] P. Filonowicz, Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Morawica, Warszawa 1967;  P. Filonowicz, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Morawica, Warszawa 1968.

[34] J. Bromowicz, B. Figarska-Warchoł, Konieczność ochrony…, s. 46-48.

[35] Ibidem.

[36] APK, KZKB, sygn. 75-78.

[37] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, t. 8, z. 3-4, 1932, s. 133-134; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie,  w: Materiały do znajomości… s. 35; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 105; B. Gierych, op. cit., s. 112-116; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 68; S. Oterman, op. cit., s. 81-83; J. Urban, J. Gągol, Kamienie budowlane…,op.cit. s. 19-21; J. Jędrychowski, op. cit., s. 52-53; J. Bromowicz, Geologiczna ocena…, s. 144-147.

[38] M. Malinowski, op. cit., s. 70-74.

[39] Atlas geologiczno-surowcowy…, s. 46-50, 119; J. Bromowicz, B. Figarska-Warchoł, Konieczność ochrony…, s. 53; J. Bromowicz, Geologiczna ocena…, s. 144-147.

[40] [A. Kriger] Andrzej z Rzucowa, op. cit.

[41] H. Gessler, op. cit., s. 2.

[42] A. Duda, Studium marmurów świętokrzyskich (manuskrypt, praca dyplomowa obroniona na Wydziale Górniczym AGH), 1949, Narodowe Archiwum Geologiczne, Warszawa, nr  kat. 4531/111; B. Gierych, op. cit., s. 116.

[43] APK, SPK I, sygn. 2420, k. 13.

[44] APK, UWK I, sygn. 12745, k. 132, 134, 137, 140, 142.

[45] APK, KZKB, sygn. 22, k. 12.

[46] S. Oterman, op. cit., s. 67.

[47] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[48] „GK” 1875, nr 101; 1876, nr 29; 1898, nr 77; 1925, nr 27; Encyklopedia powszechna Orgelbranda…, op. cit.; W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550; J. Z. Pająk, J. Szczepański, Początki przemysłu kieleckiego, „Studia Muzealno-Historyczne” 2013, t. 5, s. 11-29.

[49] APK, SPK I,  sygn. 2422, k. 2-3.

[50] APK, SOK, sygn. 8752, k. 42.

[51] H. Święcicki, op. cit., s. 50, 54-55;

  1. M. Sobieszczański, op. cit., s. 206, 208, 215; M. Weber-Kozińska, Górnictwo kamienne, w: Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich, red. J. Pazdur, Katowice, t. 1, 1960, s. 189-191; APK, UWK I, sygn. 12745, k. 2, 28.

[52] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[53] S. Czarniecki, Z. Martini, Dziewiętnastowieczna kolekcja marmurów kieleckich Mathiasa Bersohna w zbiorach Muzeum Geologicznego PAN w Krakowie. Materiały z Sympozjum „Historia eksploatacji marmuru w Górach Świętokrzyskich” zorganizowanego przez Tow. Przyj. Górnictwa, Hutnictwa i Przem. Staropolskiego w Kielcach, 1983, APK, TPGiHPS, sygn. 35.

[54] H. Święcicki, op. cit., s. 54.

[55] L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32;

  1. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550;
  2. Langner, op. cit., s. 68

[56] APK, KZKB, sygn. 164, k. 50; A. Duda, op. cit.

[57] B. Gierych, op. cit., s. 116.

[58] Z. Kotański, Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich, t. 1, Warszawa 1959, s. 104.

[59] J. Urban, Ochrona obiektów…, s. 57;

  1. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 55.

[60] B. Gierych, op. cit., s. 127-129;

  1. Weber-Kozińska, op. cit., s. 185-189;
  2. Bromowicz, B. Figarska-Warchoł, Konieczność ochrony…, s. 51-52;
  3. Wardzyński, In black, rosy and whitish. Dębnik near Cracow – the most import ant set of coloured limestones’ quarries as well as sculpture of stonemasonry center in the former Commonwealth of Two Nations duriing the Modern Era. in: Van Bell J-L. (Ed.), Actes du XVIIe Colloque International de Glyptographie a Sevilla, 17-21 juillet 2012, Braine-le-Chateau: 379-412;
  4. Bromowicz, Geologiczna ocena…, s. 144-147.

[61] „Gazeta Kielecka” 1925, nr 27; J. Pańkowski, Gmach Banku…, s. 314; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 7.

[62] W. Pęczkowska, Mała architektura z czarnego marmuru w Chrzanowskiem, Chrzanów, 1976, s. 14.

[63] APK, KZKB, sygn. 188, k.12.

[64] APK SOK, sygn. 8752, k. 42.

[65] APK, KZKB, sygn. 44, nlb.

[66] Encyklopedia powszechna Orgelbranda…, op. cit.

[67] APK, Sąd Okręgowy w Kielcach (dalej SOK), sygn. 87502, k. 42.

[68] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 214.

[69] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[70] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[71] H. Święcicki, op. cit., s. 50-51.

[72] L. Jenike, op. cit., nr 107, 1878, s. 24-25, 29, 32; „GK”, nr 13 z 1906 r.;

  1. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.

[73] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 68.

[74] J. Siemiradzki, Geologia ziem polskich t. 1, wydanie drugie, Lwów, Nakł. Muz. Im. Dzieduszyckich  [1922], s. 172-173.

[75] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 212-213.

[76] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1-15, Warszawa 1880-1902, Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego – oraz cytowane powyżej źródła.

[77] W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.

[78] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „Gazeta Kielecka”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[79] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 2, Warszawa 1881, Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego.

[80] T. Langner, op. cit, s. 68.

[81] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 217.

[82] Gazeta Kielecka nr 90 z 1876 r.;

  1. Jenike, op. cit., nr 107, 1878, s. 24-25, 29, 32;
    W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550; E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.; J. Z. Pająk, J. Szczepański, op. cit.

[83] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, załączona mapka;

  1. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 72.

[84] „Przewodnik Katolicki”, op. cit.; „GK” 1925, nr 27; S. Marcinkowski, op. cit.

[85] APK, UWK I, sygn. 12745, k. 6, 9, 10.

[86] APK, SPK I,  sygn. 2422, k. 2.

[87] T. Langner, op. cit., s. 70.

[88] APK SOK, sygn. 7311, k. 3.

[89] G. Racki, Evolution of the bank…, s. 172.

[90] Encyklopedia powszechna Orgelbranda…, op. cit.

[91] Z. Rubinowski, Z. Wójcik, Odsłonięcia geologiczne…, s. 95-121;

  1. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 30; P. Król, J. Urban, R. Garus, Zabytki górnictwa i hutnictwa Staropolskiego Okręgu Przemysłowego w dolinie górnej Bobrzy, Kielce 2010, s. 39.

[92] W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.

[93] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 93-95.

[94] G. Racki, A. Szlagowski, Punkt 4. Bolechowice, kamieniołomy Kieleckiego Przedsiębiorstwa Produkcji Kruszywa, Jaźwica; wapienie i margle dewonu środkowego i górnego, w: Przewodnik 53 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kielce 6-8.09.1981, red.  H. Żakowa, Warszawa, 1981, s. 171-179; G. Racki, Evolution of the bank…, s. 177.

[95] M. Hakenberg, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Chęciny, Warszawa 1973; tenże, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Chęciny, Warszawa 1974.

[96] G. Racki, T. Zapaśnik, Uwagi o tektonice utworów dewońskich synkliny gałęzickiej, „Przegląd Geologiczny” 1979, t. 27, nr 3, s. 154-158.

[97] J. Urban, Kras kopalny trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich (rkps, praca doktorska), Narodowe Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa, Kielce 2000.

[98] J. Lisner-Skórska, Stan rozpoznania…, s. 61-63;

  1. Lisner-Skórska, Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych…, s. 76-78.

[99] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 218.

[100] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „Gazeta Kielecka”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[101] „Gazeta Kielecka” 1876, nr 90; 1877, nr 20; 1900, nr 18; 1906, nr 13; 1910, nr 99.;

  1. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32; W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550; „Gazeta Rzemieślnicza” 1898, nr 46.; W. Gruberski, op. cit., s. 446; T. Langner, op. cit., s. 64; E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.; J. Z. Pająk, J. Szczepański, op. cit.

[102] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 110-112; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 40.

[103] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 21.

[104] H. Gessler, op. cit., s. 1-12.

[105] S. K[ontkiewicz], op. cit., s. 343-346.

[106] „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.

[107] Z Kowalczewski, M. Rup, op. cit., s. 1-39.  M. Kuleta, S. Zbroja, Wczesny etap…, op. cit., s. 107-110.

[108] B. Gierych, op. cit., s. 112, 128; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 110-112; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 41-43; J. Jędrychowski, op. cit., s. 60.

[109] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 41.

[110] Atlas geologiczno-surowcowy…, s. 58-59.

[111] J. Urban, Ochrona obiektów…, s. 47-79; T. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 54.

[112] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 216.

[113] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111; H. Święcicki, op. cit., s.  51; W. Chor[oszewski], op. cit., 1893, s. 546-550;  S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[114] „GK” 1876, nr 90; 1877, nr 20; 1898, nr 77.

[115] E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.

[116] L. Jenike, op. cit., 1878, s. 24-25, 29, 32.

[117] APK, KZKB, sygn. 87-90.

[118] T. Langner, op. cit., s. 76.

[119] APK, Związek Branżowy Spółdzielni Chemiczno-Mineralnych w Kielcach, 21/466/0/-/33, k. 15.

[120] Z. Rubinowski, Różanka – żyłowo-brekcjowa…, s. 59.

[121] Z. Rubinowski, Punkt 5. Góra Rzepka, kamieniołom Korzecko; dolomity i wapienie dewonu środkowego, w: Przew. 53 Zjazdu Pol. Tow. Geol., Kielce 6-8.09.1981, Warszawa 1981, s. 179-183.

[122] Z. Rubinowski, O ochronę środowiska przyrodniczego obszaru chęcińsko-małogoskiego w Górach Świętokrzyskich, „Prace Muzeum Ziemi” 1978, t. 25, s. 124;  T. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 32.

[123] Z. Rubinowski, Punkt 5. Góra Rzepka, op. cit.; J. Urban, Kras kopalny…, op. cit.

[124] Z. Rubinowski, Punkt 5. Góra Rzepka…, op. cit.;

  1. Urban, Ochrona obiektów…, s. 47-79;
  2. Urban, Kras kopalny…, op. cit.;
  3. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 32.

[125] W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.

[126] Ł. G. [Ł. GOŁĘBIOWSKI], Opisanie historyczne i statystyczne województwa krakowskiego, w: Nowy kalendarzyk polityczny na rok 1827. Nakł. J. Netto, Warszawa 1827, s. 451.

[127] J. Siemiradzki, op. cit. s. 148-149.

[128] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111; H. Święcicki, op. cit., s. 51.

[129] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[130] G. Racki, Kostomłoty-Laskowa Góra, [w:] XV Konferencja Paleontologów „Paleontologiczny opis zdarzeń późnego dewonu i karbonu”, Bocheniec 1992, s. 5-9;

  1. Szulczewski, Stop 3. Kostomłoty and Laskowa quarries, [w:] XIII Intern. Congr. Carboniferous-Permian, Aug. 28-Sept. 2, 1995, Kraków, Poland. Guide to Exc. A2. Development of the Variscian basin and epi-Variscan cover at the margin of the East European platform (Pomerania, Holy Cross Mts., Kraków Upland), 1995, s. 25-26.

[131] J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku zachodniej części Gór Świętokrzyskich, „Kwartalnik Geologiczny” 1987, t. 31, z. 1, s. 238-239.

[132] APK UWK I, sygn. 12745.

[133] APK SOK, sygn. 8752, k. 45.

[134] P. Filonowicz, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Kielce, Warszawa 1973, s. 49-50 oraz mapa.

[135] J. Lisner-Skórska, Stan rozpoznania…, s. 62; J. Lisner-Skórska, Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych…, s. 76-78.

[136] J. Urban, Kras kopalny…, op. cit.

[137] T. Wróblewski, Jaskinia krasowa w złożu dolomitów Laskowa Góra, w: Przewodnik 53 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kielce 6-8.09.1981, Warszawa 1981, s. 230-236.

[138] Z. Rubinowski, Rudy metali nieżelaznych…, s. 127-131.

[139] P. Król, J. Urban, Historyczne i geologiczne dziedzictwo górnictwa miedzianogórskiego, Kielce 2012, s. 70.

[140] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 5, Warszawa 1884, Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego;

[141] B. Gierych, op. cit., s. 126;

  1. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 61; S. Marcinkowski, op. cit.

[142] G. Racki, Evolution of the bank…, s. 178.

[143] J. Urban, Kras kopalny…, s.

[144] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 61; J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku… op. cit.

[145] S. Oterman, op. cit., s. 111;

  1. Knapczyk, B. Musiał, Stan i możliwości eksploatacji…, s. 32-33.

[146] I. Olkowicz-Paprocka, Możliwości pozyskania nowych odmian marmurów dewońskich w Górach Świętokrzyskich, „Przegląd Geologiczny”1973, t. 21, s. 20-23; tejże, Surowce węglanowe dewonu środkowego okolic Łagowa w Górach Świętokrzyskich, „Przegląd  Geologiczny” 1974, t. 22, nr 1, s. 15-19; tejże, Perspektywy eksploatacji marmurów w rejonie Iwaniska-Opatów. Materiały z Sympozjum „Historia eksploatacji marmuru w Górach Świętokrzyskich” zorganizowanego przez Tow. Przyj. Górnictwa, Hutnictwa i Przem. Staropolskiego w Kielcach, 1983, APK, TPGiHPS, sygn. 35;  Atlas geologiczno-surowcowy…, s. 46.

[147] W. Doroz, Wydobycie kopalin blocznych w województwie kieleckim w latach 1989-1993, w: Surowce kamienne regionu świętokrzyskiego. Tradycje, możliwości i perspektywy wykorzystania, red. J.Szajn, Z. Rubinowski, J. Gągol, Kielce 17-19.10.1994, Kielce 1994, s. 27-29; J. Knapczyk, B. Musiał, Stan i możliwości eksploatacji…, s. 35.

[148] B. Pawlewski, op. cit., s. 194

[149] „GK” 1876, nr 90; 1877, nr 20; L. Jenike, op. cit., 1878, s. 24-25, 29, 32; [A. Kriger] Andrzej z Rzucowa, op. cit; B. Pawlewski, op. cit., s. 194-195; W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.

[150] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[151] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111; H. Święcicki, op. cit., s. 55.

[152] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 105.

[153] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 67-68.

[154] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[155] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 105.

[156] Z. Rubinowski, O ochronę środowiska…, op. cit.

  1. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 31-32.

[157] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 216; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134;  J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 39; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 93-95;  E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 51.

[158] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111; H. Święcicki, op. cit., s.  51, 54; B. Pawlewski, op. cit., s. 195.

[159] Gazeta Kielecka nr 67 i 68 z 1909 r.

[160] H. Gessler, op. cit., s. 5-6.

[161] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 110.

[162] Z. Wójcik, Działalność górnicza i geologiczna braci Łaszczyńskich w Górach Świętokrzyskich, w: Studia z dziejów rozpoznania bogactw mineralnych regionu świętokrzyskiego, red. Z. Wójcik, Tow. Przyjaciół Górn., Hutn. i Przemysłu Staropolskiego, Kielce 1997, s. 121.

[163] APK UWK I, sygn. 12745, k. 2, 4.

[164] T. Langner, op. cit., s. 69

[165] „Przewodnik Katolicki”, nr 23, 1922,  s. 3-4.

[166] „GK” nr 27 z 1925 r.

[167] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 216.

[168] G. Racki, Evolution of the bank…, s. 173-175.

[169] H. Gessler, op. cit., s. 5-6; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 110; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 51-52.

[170] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 110;

  1. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 51-52.

[171] T. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 29-30;  J. Urban, Dziedzictwo geologiczne, w: Monografia Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego, red. A. Świercz, Kielce 2010, s. 51, 55-56, J. Urban, A. Kasza, Jaskinie i stanowiska krasowe, red. A. Świercz, Kielce 2010, s. 80-86.

[172] L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32.

[173] J. Pańkowski, Gmach Banku…, s. 314; B. Gierych, op. cit., s. 122-124; J. Jędrychowski, op. cit., s. 65-66.

[174] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 216-217.

[175] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 39.

[176] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[177] H. Święcicki, op. cit., s. 51.

[178] „GK” 1877, nr 20 z .; L. Jenike, op. cit., nr 107, 1878, s. 24-25, 29, 32; W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550; Gazeta Rzemieślnicza nr 46 z 1898 r.

[179]„ GK” 1900, nr 18, 1906, nr 13.; „Wieś Ilustrowana”, op. cit.; E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…,op. cit.

[180] H. Gessler, op. cit., s. 6.

[181] APK, SPK I, sygn. 2420, k. 12-13.

[182] „Przewodnik Katolicki”, op. cit.;”GK” 1925, nr 27; „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.

[183] J. Pańkowski, Gmach Banku…, s. 314; B. Gierych, op. cit., s. 122-124; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 6; Katalog wyrobów przemysłu…, op. cit., nlb; T. Langner, op. cit., s. 69-70; S. Marcinkowski, op. cit.

[184] APK KZKB, sygn. 91, k. 5-6; sygn. 93, k. 30, 31.

[185] APK, SOK, 7311, k. 3.

[186] B. Gierych, op. cit., s. 122.

[187] C. Peszat, Litologia jurajskich skał węglanowych między Tokarnią a Chmielnikiem, „Acta Geologica Polonica”, 1964, t. 14, z. 1, s. 10-11, 49-64;  Z. Złonkiewicz, Profil keloweju…, s. 523.

[188] D. Tyborowski, P. Skrzycki, Marek Dec, op. cit., s. 1-10; https://doi.org/10.1080/08912963.2018.1559308 dostęp 2020.01.27

[189] J. Bromowicz, B. Figarska-Warchoł, Konieczność ochrony …, s. 49-51;

  1. Bromowicz, Geologiczna ocena…, s. 144-147.

[190] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 113-114;

  1. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 42; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 39-41; B. Gierych, op. cit., s. 122-124.

[191] J. Lisner-Skórska, Stan rozpoznania…, s. 61-62.

[192] J. Urban, Ochrona obiektów…, s. 47-79; T. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 60 – stanowisko opisane jako projektowany rezerwat.

[193] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie,  w: Materiały do znajomości… s. 33; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 94;    J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 104.

[194] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 104.

[195] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 63-64;

[196] T. Langner, op. cit., s. 68; S. Marcinkowski, op. cit.

[197] APK, SOK, sygn. 8752, k. 42.

[198] APK, UWK I, sygn. 12745, k. 2, 4.

[199] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer…”, s. 5-6; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134;  J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 94-95.

[200] „GK” 1925, nr 27; „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 7.

[201] APK, Akta sprawy Zakładów Przemysłowych Wapienno-Kamiennych Sitkówka i s-ka z ogr. odp., 21/146/0/-/8884, k. 174-175.

[202] B. Gierych, op. cit., s. 124.

[203] Katalog wyrobów przemysłu…, op. cit., nlb.

[204] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 64.

[205] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 104; B. Gierych, op. cit., s. 124-125;

  1. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 64.

[206] B. Gierych, op. cit., s. 126.

[207] J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku…, op. cit.

[208] J. Knapczyk, B. Musiał, Stan i możliwości eksploatacji…, s. 30-31, 35.

[209] W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.

[210] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace….”, s. 107; B. Gierych, op. cit., s. 126;

  1. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 59-60.

[211] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6;  J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134;  J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 36; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 95.

[212] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[213] H. Święcicki, op. cit., s. 53.

[214] APK, SOK, sygn.  8752, k. 42.

[215] APK, KZKB, sygn. 103, k. 16.

[216] Z. Rubinowski, Wycieczka II D, w: Przewodnik XXXV Zjazdu Pol. Tow. Geol., red. H. Żakowa, Kielce 16-19.09.1962, Warszawa 1962, s. 170-171; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 52.

[217] APK, KZKB, 21-502/0-103; Z. Rubinowski, Wycieczka II D…, op. cit., s. 170-171.

[218] T. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 60, J. Urban, Dziedzictwo geologiczne…, op. cit.

[219] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6;  J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 36-37, J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 95; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 47-50.

[220] S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 7; T. Langner, op. cit., s. 74, 76;

APK UWK I,  sygn. 12745, k. 59.

[221] APK, KZKB, 104, k. 8.

[222] Z. Rubinowski, Różanka – żyłowo-brekcjowa…,op. cit., s. 59.

[223] E. i J. Fijałkowscy, op. cit, s. s. 49; Z. Rubinowski, Różanka – żyłowo-brekcjowa…,., s. 58.

[224] J. Knapczyk, B. Musiał, Stan i możliwości eksploatacji…, s. 34.

[225] J. Urban, Ochrona obiektów…, s. 58;

  1. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 56.

[226] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 217; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 6; tenże, Marmury kieleckie…, s. 15.

[227] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK” 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[228] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[229] H. Święcicki, op. cit., s.  50, 53, 55.

[230] S. Marcinkowski, op. cit.

[231] „GK” 1876, nr 90; 1877, nr 20; 1898, nr 77.

[232] „GK” 1878, nr 65.

[233] „GK” 1900, nr 18; 1906, nr 13;

  1. Fijałkowska, Problematyka marmurów… op. cit, zob., APK, TPGiHPS, sygn. 35.

[234] „Gazeta Rzemieślnicza” nr 46 z 1898 r.

[235] H. Gessler, op. cit., s. 1-12.

[236] T. Langner, op. cit., s. 58-78; S. Marcinkowski, op. cit.

[237] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 107.

[238] W. Doroz, Wydobycie kopalin blocznych w województwie kieleckim w latach 1989-1993, w:  J. Szajn, Z. Rubinowski, J. Gągol (red.) Surowce kamienne regionu świętokrzyskiego. Tradycje, możliwości i perspektywy wykorzystania, Kielce 17-19.10.1994. Urząd Wojewódzki w Kielcach, Kielce, s. 27-29; J. Lisner-Skórska, Stan rozpoznania…, s. 62-63.

[239] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 107.

[240] B. Gierych, op. cit., s. 126.

[241] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 217-218.

[242] L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32.

[243] W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.

[244] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „Gazeta Kielecka”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[245] H. Święcicki, op. cit., s.  51-52.

[246] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 105; E. i J. Fijałkowscy, op. cit, s. 69-70.

[247] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 38; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 108; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 55-56.

[248] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[249] L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32.

[250] W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.

[251] W. Gruberski, op. cit., s. 448.

[252] Gazeta Kielecka 1877, nr 20, 1900, nr 18 ; „Wieś Ilustrowana”, op. cit.;

  1. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.

[253] H. Gessler, op. cit., s. 5.

[254] APK Starostwo Powiatowe Kieleckie, 21/101/0/9/2300, k. 4.

[255] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6; J. Czarnocki; Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 95.

[256] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 108;

[257] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 56.

[258] H. Gessler, op. cit., s. 5.

[259] Z. Rubinowski, Z. Wójcik, Odsłonięcia geologiczne…, s. 106-107.

[260] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[261] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[262] H. Święcicki, op. cit., s. 55.

[263] J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku…, op. cit.

[264] J. Knapczyk, B. Musiał, Stan i możliwości eksploatacji…,, s. 33.

[265] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „Gazeta Kielecka”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[266] H. Święcicki, op. cit., s. 49.

[267] „Gazeta Kielecka” 1876, nr 90; E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.; J. Urban, J. Gągol, Kamienie budowlane…, s. 18; J. Z. Pająk, J. Szczepański, op. cit.

[268] L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32.

[269] W. Chor[oszewski], op. cit., 1893, s. 546-550.

[270] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[271] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 7, Warszawa 1886, Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego.

[272] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „Gazeta Kielecka”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111; H. Święcicki, op. cit., s.  50-52; L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32; W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.

[273] „GK” 1876, nr 90, 1877, nr 20.

[274] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 214-215.

[275] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 64-67.

[276] J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku…, op. cit.

[277] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 33.

[278] „GK” 1898, nr 77, 1900, nr 19; W. Gruberski, op. cit., s. 448; S. K[ontkiewicz], op. cit., s. 343-346; „Wieś Ilustrowana”, op. cit.; H. Gessler, op. cit., s. 4.

[279] „Przewodnik Katolicki”, op. cit.; J. Pańkowski, Gmach Banku…, s. 314, 319; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6;  J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 34; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 95; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 105; „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 6; tenże, Marmury kieleckie…, s. 41; Katalog wyrobów przemysłu…, op. cit., nlb.; T. Langner, op. cit. s. 62; S. Marcinkowski, op. cit.; APK UWK I, sygn. 12745, k. 2.

[280] Z. Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 14-22.

[281] J. Kaźmierczak, op. cit., s. 19; Z. Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 15.

[282] B. Gierych, op. cit., s. 119.

[283]J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku…, op. cit.; Z. Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 20;  B. Gierych, op. cit., s. 118;

[284] J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku…, op. cit.; J. Knapczyk, B. Musiał, Stan i możliwości eksploatacji…, s. 31-32;

  1. Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 20.

[285] B. Gierych, op. cit., s. 119-120.

[286] B. Gierych, op. cit., s. 118.

[287] H. Gessler, op. cit., s. 4.

[288] APK UWK I, sygn. 12745, k. 105, 107.

[289] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace”, s. 105.

[290] S. Oterman, op.cit., 67.

[291] G. Pabian, Możliwości zagospodarowania nieczynnych wyrobisk górniczych na obszarze gminy Sitkówka-Nowiny w Górach Świętokrzyskich, „Przegląd Geologiczny” 2014, t. 62, nr 3, s. 147-150; G. Pabian, A. Fijałkowska-Mader, J. Urban, Rewitalizacja terenu pogórniczego na przykładzie kamieniołomu Szewce w Górach Świętokrzyskich, w:  GEO-PRODUKT, od geoedukacji do innowacji. Stowarzyszenie Geopark Przedgórze Sudeckie, red. B. Jawecki, G. Tarka, Piława Górna, 2017, s. 65-74.

[292] Z. Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 15.

[293] S. K[ontkiewicz], op. cit., s. 343-346.

[294] W. Gruberski, op. cit., s. 448.

[295] APK, SOK, sygn. 8698, k. 1.

[296] APK, SOK, sygn. 8698, k. 2.

[297] APK, UWK I, sygn. 12745.

[298] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134.

  1. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 38; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 109.

[299] APK, SOK, sygn. 8752, k. 42.

[300] APK, KZKB, sygn. 165, k. 6.

[301] S. Marcinkowski, op. cit.

[302] B. Gierych, op. cit., s. 126.

[303] A. Duda, op. cit.

  1. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 109; B. Gierych, op. cit., s. 126; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 56.

[304] J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku…, op. cit.

[305] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie,  w: Materiały do znajomości… s. 40-42; B. Gierych, op. cit., s. 111; J. Jędrychowski, op. cit., s. 56-58; M. Wardzyński, „Marmury” świętokrzyskie…, op. cit.

[306] M. Weber-Kozińska, op. cit., s. 185, 189;

  1. Paulewicz, Chęcińskie górnictwo kruszcowe (XIV do poł. XVII wieku), Kielce 1992, s. 39.

[307]  Ł. G. [Ł. GOŁĘBIOWSKI], op. cit.

[308] W. Gruberski, op. cit., s. 446.

[309] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, Warszawa 1895, Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego

[310] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[311] H. Święcicki, op. cit., s. 50-54.

[312] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK””, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[313] „GK” 1877, nr 20; 1898, nr 77; 1900, nr 18; 1910, nr 99; L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32; [A. Kriger] Andrzej z Rzucowa, op. cit.; W. Gruberski, op. cit., s. 446; „Wieś Ilustrowana”, op. cit.;  „Przegląd Katolicki”, op. cit.; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura….”, 1932, s. 133-134; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 112-113; J. Pańkowski, Gmach Banku…, s. 314, 316;  „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 6-7; E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.

[314] „GK” 1876, nr 90, 1906, nr 13.

[315] APK, UWK I, sygn. 12745, k. 76-77; APK, SPK I, sygn. 2420, k. 12-13.

[316] T. Langner, op. cit., s. 77-78.

[317] S. Marcinkowski, op. cit.

[318] B. Gierych, op. cit., s. 120;

[319] S. Marcinkowski, op. cit.

[320] T. Wróblewski – inf. ustna.

[321] S. Kowalczewski, Marmury kieleckie, op.cit., s. 1-43; Z Rubinowski, Punkt 5. Góra Rzepka…, op. cit.

[322] Katalog wyrobów przemysłu…,  op. cit., nlb.

[323] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 113.

[324] M. Hakenberg, Szczegółowa Mapa…, op. cit.; tenże, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy…, op. cit.;  G. Racki, Evolution of the bank…, s. 178.

[325] J. Wrzosek, L. Wróbel, op. cit., s. 89-107; Z. Rubinowski, Pozycja żył kalcytowych…, s. 962-963; Z. Migaszewski, S. Hałas, T. Durakiewicz, Wiek i geneza…, s. 275-281.

[326] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „.…”, s. 112-113; B. Gierych, op. cit., s. 120-121; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 46-47.

[327] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 214.

[328] H. Gessler, op. cit., s. 4-5.

[329] A. Duda, op. cit.

  1. Gierych, op. cit., s. 111, 120-121; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 46-47.

[330] T. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 31;

  1. Urban, Dziedzictwo geologiczne…, op. cit.

[331] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134;

  1. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, [w:] Materiały do znajomości…, s. 39-40; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 94-95; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 110; B. Gierych, op. cit., s. 116-118; J. Jędrychowski, op. cit., s. 61-64;
  2. Wardzyński, „Marmury” świętokrzyskie…; M. Weber-Kozińska, op. cit.

[332] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, Warszawa 1895, Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego.

[333] B. Pawlewski, op. cit., s. 194;

  1. K[ontkiewicz], op. cit., s. 343-346.

[334] A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.

[335] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.

[336] H. Święcicki, op. cit., s. 50, 53-55.

[337] „GK” 1900, nr 18; 1906, nr 13; 1910, nr 99; L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32;

[A. Kriger] Andrzej z Rzucowa, op. cit.; „Wieś Ilustrowana”, op. cit.; „Przewodnik Katolicki”, op. cit.; „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.; E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.;  APK, TPGiHPS, sygn. 35.

[338] T. Langner, op. cit, s. 58-78.; S. Marcinkowski, op. cit.;  APK UWK I, sygn. 12745, k. 76; APK, SPK I,  sygn. 2420, k. 12-13.

[339] W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550;

  1. Gruberski, op. cit., s. 446-447;
  2. K[ontkiewicz], op. cit., s. 343-346;
  3. Gessler, op. cit., s. 3-4; J. Siemiradzki, op. cit.; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134;  J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 110; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 6-7; B. Gierych, op. cit.,  s. 116-118; Katalog wyrobów przemysłu…,  op. cit., nlb;
  4. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 43-46; J. Urban, J. Gągol, Kamienie budowlane…, s. 14-19.

[340] S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 7; B. Gierych, op. cit., s. 116.

[341] M. Hakenberg, Szczegółowa Mapa…, op. cit.; tenże, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy…, op. cit.

[342] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 43-46; S. Zbroja, M. Kuleta, Z. Migaszewski, Nowe dane…, s. 41-59.

[343] B. Gierych, op. cit., s. 117;

  1. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 43-46.

[344] J. Bromowicz, B. Figarska-Warchoł, Konieczność ochrony …, s. 48-49; J. Bromowicz, Geologiczna ocena …, s. 145;

[345] APK, KZKB, sygn. 110-114.

[346] Z. Rubinowski, A. Szlagowski, Punkt 3. Sitkówka – Czerwona Góra, marmurołom Zygmuntówka; zlepieńce permu, w: Przewodnik 53. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kielce 6-8.09.1981, red. H. Żakowa, Warszawa 1981, s. 166-169; Atlas geologiczno-surowcowy…, s. 56-58.

[347] S. Oterman, op. cit., s. 67.

[348] J. Urban, Dziedzictwo geologiczne…, op. cit.

[349] W. Kozioł, P. Kawalec, W. Chudzik, Koncepcje zagospodarowania wyrobiska kopalni zlepieńca „Zygmuntowka”, w: Kształtowanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie, red. J. Środulska-Wielgus, K. Wielgus, R. Panek, Kraków 2003, s. 318-330.

[350] Atlas geologiczno-surowcowy…, s. 46-48, 119; J. Bromowicz, Geologiczna ocena …, s. 145.